از موسیقی محلی تا موسیقی بین المللی
در ترکیه معاصر ساز باغلاما عضو خانواده ای بزرگ متشکل از انواع تنبور است. این ساز نقش اصلی در اکثر گروه های موسیقی محلی و ارکسترها و موسیقی پاپ ترکیه دارد. همچنین باغلاما در عربستان نیز طرفداران زیادی را دارد. باغلاما از ارزش های بالایی در ترکیه برخوردار است به طوری که از این ساز برای آموزش موسیقی محلی و اصیل ترکیه ای استفاده میشود و به گونه ای معرف موسیقی سنتی این کشور است. در راهنمای خرید باغلاما به صورت کامل این ساز را برسی می‌کنیم و تمام نکات لازم که در هنگام خرید باید به آنها توجه داشته باشید را برای شما بیان می کنیم.
شهرت این ساز فقط به ترکیه و عربستان محدود نمی‌شود و در کشور های همسایه یا حتی کشور های غربی علاقه مندان متعددی پیدا کرده است. دلیل این پیشرفت و شهرت به وضوح مشخص است، زیرا نوازندگان ماهر که اساتید این ساز هستند موفق به توسعه باغلاما در موسیقی و فرهنگ دیگر کشورها شده اند.
مشاهده و برسی مشخصات ساز باغلاما
اگر بخواهیم به تعدادی از این هنرمندان اشاره کنیم، میتوانیم ازArif Sağ ،Musa Eroğlu و Erdal Erzincan نام ببریم که با اجرای کنسرت های ملی و بین المللی باغلاما را به شکل ساز تکنوازی معرفی کرده اند.
تاریخچه و سیر تکامل ساز باغلاما
اگر ریشه باغلاما و سازهای زهی مضرابی مشابه را مورد بررسی قرار دهیم به جد آنها ، یعنی تنبور خواهیم رسید. تنبور در منابع ادبی و نقش و نگارهای دوره ساسانیان ( حدود ۲۲۴-۶۵۱ م ) نیز وجود داشته است. راه یافتن این ساز به جاده ابریشم و پخش شدن در مناطق مختلف آن ناحیه، موجب پدیدار شدن شکل های جدیدی از تنبور شد. به طوری که نمونه های مشابهی از تنبور با پرده بندی، تعداد سیم یا شکل بدنه متفاوت ساخته میشد. بعد ها این ساز ها با نام های باغلاما ، دوتار ، سه تار و دمبوره شناخته شدند.
نقاشی نوازنده تنبور بر روی کاشی و سرامیک حفاری شده از کاخ تابستانی سلطان Alā ad-Dīn
آناتولی ، اوایل قرن سیزدهم
احتمال داده میشود تنبور در قرن یازدهم یا حتی قبل تر از آن توسط سلجوقیان وارد آناتولی شده است. به مرور این ساز در موسیقی آن نواحی رایج شد و با پیشرفت فرهنگ و موسیقی اصیل آنجا، در شکل های مختلفی ساخته شد. عبدالقادر مراغه ای، شاعر، موسیقیدان، نوازنده و هنرمند ایرانی قرن نهم هجری در کتاب مقاصد الالحان خود به انواع تنبور مانند تنبور شیروانی ( تنبوری متعلق به شیروان ، واقع در شمال آذربایجان ) و تنبور ترکی ( تنبور ترکها ) و نحوه توسعه آن نیز اشاره کرده است. تنبور ترکی در مقایسه با تنبور شیروانی دارای اندامی کوچکتر به شکل گلابی ، دسته بلندتر و دو یا سه سیم بوده است. با مطالعه تاریخچه می‌توان پی برد که باغلامای سنتی آناتولی ساز نسبتا کوچکی بوده است.
نوعی دیگر از تنبور که قدمت زیادی نیز دارد به نام قوپوز شناخته میشود. این ساز در گذشته متعلق به خوانندگان و شاعران دوره گردی بوده که عاشیق ( âşık ) نامیده میشدند. به آنها saz şaileri هم گفته میشده ، به معنای شاعرانی که ساز مینوازند.
پیدایش سازی به نام باغلاما
سازی که امروزه باغلاما ( Bağlama ) نامیده میشود هنوز منشا مشخصی برای نام گذاری آن پیدا نشده است. این اسم می تواند از فعل bağlamak ( در ترکی به معنای گره یا اتصال) ، به دلیل گره زدن پرده ها به دور دسته یا سیم ها به دور گوشی های کوک باشد. قدیمی ترین منشا نام bağlama مربوط به نیمه دوم قرن ۱۸ میشود که در چندین نوشته اروپایی از آن نام برده شده است.
چند دهه بعد نام bağlama با عنوان tanbour baghlama در دیگر نوشته های اروپایی استفاده شده است. از جمله این نوشته ها شرح تاریخچه، تکامل و تکنیک های موسیقی در سال ۱۸۲۳می باشد که توسط Guillaume André Villoteau نوشته شده است. ویلوتو در مورد چندین تنبور صحبت کرده که عمدتا توسط ترک ها ، یهودیان ، یونانی ها و ارمنی ها نواخته میشد.
در حدود یک قرن بعد ساز مشابه باغلامای امروزی در بین مردم ترکیه شهرت بیشتری بدست آورد و به گروه های موسیقی محلی راه پیدا کرد. این ساز حدودا از سال ۱۹۳۰ به بعد شروع به تکامل کرد، به طوری با موسیقی های جدید بهتر سازگار شود. این تغییرات در بخش های ساختار و دامنه تونال تاثیر گذاشت. پس از آن در حدود سال ۱۹۴۰ تعداد پرده ها افزایش پیدا کرد که می‌توان گفت Mahmut Ragıp Gazimihâl و Muzaffer Sarısözen در این تحول نقش مهمی را ایفا کردند.
پس از گذشت حدودا ۱۰ سال یعنی از دهه ۱۹۵۰ میلادی، در برنامه های رادیویی از نام باغلاما ( baglama ) استفاده میشد که باعث شد به کار بردن نام باغلاما برای این ساز به طور فزاینده ای مرسوم شود. در راهنمای خرید باغلاما به باغلامای امروزی نیز می‌پردازیم.
باغلامای امروزی
با توجه به مدرن شدن جوامع و تغییر ذائقه مخاطبان موسیقی پس از سال ۱۹۶۰، نوازندگان آموزش دیده تر شدند و تکنیک های نوازندگی را توسعه دادند. همچنین این افراد قدرت و امکانات بیشتری برای تحلیل و عیب یابی مسائل فنی و صدای سازها پیدا کردند. به طور مثال از آن زمان صدادهی ساز، روش نواختن، و تعداد فرت و ترتیب آنها روی دسته تکامل پیدا کرد.
در حدود سال ۱۹۷۰ تنوع زیادی در تعداد فرت و نوع کوک وجود داشت. در این ساز به طور معمول از هفده پرده یا فرت برای یک اکتاو استفاده می شده، اما پرده های اصطلاحا non-diatonic ( غیر دیاتونیک ) هنوز از موقعیت استانداردی بر روی دسته برخوردار نبودند. از نیمه دوم دهه ۱۹۸۰ به نظر می رسد اصلاحاتی در این باره صورت گرفت. Sabri Yener در Bağlama öğretim metodu ( روش تدریس باغلاما ) و Irfan Kurt در Bağlamada düzen ve pozisyon ( کوک و تکنیک نواختن باغلاما ) هر دو هفده فرت را در اکتاو به صورت فنی تایید کردند ، از جمله پنج فرت غیر دیاتونیک.
پرده بندی باغلاما دسته کوتاه و دسته بلند
به این ترتیب پس از گذشت چندین دوره و توسعه تکنیک های نوازندگی، ساز باغلاما به شکل امروزی تکامل یافت. باغلاما دارای ۷ عدد سیم میباشد و کاسه ای به شکل نیمه گلابی دارد که به دسته متصل میشود. بر روی دسته نیز پرده ها بسته میشوند و سیم ها نیز در امتداد دسته از انتهای کاسه تا سردسته ساز کشیده میشود. سیم ها در انتها به سیم گیر متصل شده و در انتهای ساز به دور گوشی ها پیچیده میشوند. به طور کلی باغلاما دارای دو نوع دسته کوتاه و دسته بلند است که به نوع دسته بلند آن دیوان نیز گفته میشود. در راهنمای خرید باغلاما اجزای این ساز را به صورت کامل برای شما شرح می‌دهیم.
معرفی اجزای باغلاما
- کاسه طنینی : باغلاما نیز مانند سازهای مشابه دیگر دارای دو نوع کاسه میباشد. نوع اول یکپارچه یا اصطلاحا یک تکه ساخته میشود و نوع دوم به صورت ترکه ای میباشد. ترکه ای بدین معناست که ترکه های چوب در کنار هم قرار گرفته و شکل کاشه را تشکیل میدهند. برای ساخت کاسه اغلب از از تنه درختانی چون توت، شاه بلوط، آلوش، افرا، ماهون و.. استفاده میشود.
- صفحه ساز: این بخش بر روی دهانه کاسه قرار گرفته و خرک بر روی آن نصب میشود. صفحه رویی معمولا از چوب درختانی مانند افرا، کاج، صنوبر و.. ساخته شده و نقش مهمی در کیفیت و طنین صدا دارد.
- دسته و پرده ها : دسته نیز باید استحکام لازم و راحتی کافی برای نواختن را داشته باشد. برای ساخت دسته معمولا از چوب هایی مانند بلوط، گردو، ماهون و… استفاده میشود. پرده ها نیزعموماً از نخ پلاستیکی تهیه میشوند. تعداد پرده ها در باغلامای دسته کوتاه ۱۹ و در باغلامای دسته بلند ۲۴ عدد است.
- گوشی ها : گوشی ها بر روی سر دسته ساز قرار میگیرند. ۷ عدد گوشی وجود دارد که دقیقا به اندازه سیم ها میباشند. ۴ سوراخ در سمت روی سر دسته و ۳ سوراخ در طرف کناریه آن ایجاد شده که گوشی ها داخل آنها قرار میگیرند. سیم ها نیز به دور گوشی‌ها پیچیده شده و به وسیله آنها نیز کوک میشوند.
- خرک – شیطانک – سیم گیر : این سه بخش وظیفه نگه داری سیم ها را بر عهده دارند. خرک در بخش میانی صفحه قرار گرفته و سیم ها بر روی شیار های روی خرک قرار میگیرند. کار شیطانک نیز با خرک مشابه است با این تفاوت که شیطانک در انتهای دسته قبل از سر پنچه قرار گرفته است. سیم گیر نیز در انتهای صفحه بر روی لبه کاسه مستقر شده تا سیم ها در بین شیار های آن گیر کند و ثابت بمانند.
- سیم ها : امروزه اغلب از سیمهای فولادی که صدای بهتری میدهند استفاده میشوند. باغلاما دارای ۷ عدد سیم است. این سیم ها به سه گروه سه سیم ، دو سیم و دو سیم تقسیم میشوند که در ادامه به نحوه کوک آنها اشاره خواهیم کرد.
کوک باغلاما
در موسیقی محلی ترکیه باغلاما کوک های مختلفی دارد ، اما به طور معمول این ساز به به صورت (La, Sol, Re) کوک میشود.
راهنمای خرید و معرفیانواع رایج باغلاما
اگر به نواختن باغلاما علاقه مند هستید اولین گام انتخاب و تهیه یک ساز مناسب است. این امر باید به کمک راهنمایی فردی متخصص و با تجربه صورت گیرد تا بتوان خریدی درست داشت. داشتن کیفیت لازم در صدا و نوع ساخت یک ساز باعث میشود تا از نواختن با آن لذت ببرید و انگیزه بیشتری بدست بیاورید. اما به یاد داشته باشید اگر مبتدی هستید و تازه میخواهید یادگیری ساز را شروع کنید ، الزامی برای خرید یک ساز حرفه ای با قیمت بالا وجود ندارد.
بنابراین توصیه ما در راهنمای خرید باغلاما به شما این است که بهترین گزینه برای خرید ساز را بر اساس سطح مهارت خود انتخاب کنید. بر این اساس اغلب سازها به سه دسته مبتدی ( مشقی ) – نیمه حرفه ای – حرفه ای تقسیم میشوند که هرکدام بر اساس نیازهای نوازندگان آن دوره طراحی شده اند.
آشنایی با انواع باغلاما
برای خرید باغلاما باید بین سه نوعی که در عکس مشاهده میکنید انتخاب کنید. طبیعتا این سه مدل با هم تفاوت هایی دارند. به طور مثال باغلامای دسته بلند( دیوان )، دارای تعداد پرده های بیشتر و دسته بلند تری نسبت به باغلامای دسته کوتاه است. این تفاوت باعث بوجود آمدن تغییراتی نیز درنوع نواختن این دو ساز شده است.
برای نواختن یک ملودی در دیوان، به دلیل داشتن تعداد پرده بیشتر مانور نوازنده بیشتر بر روی سیم اول و در امتداد طول دسته است. اما ممکن است همان ملودی در باغلامای دسته کوتاه بر روی سیم های دیگر نیز اجرا شود و مانور بر روی هر سه سیم یا اصطلاحا بر روی عرض دسته باشد.
باغلامای الکتریک نیز یکی از انواع بسیار محبوب این ساز است. همانطور که از نام آن پیداست این ساز قابلیت های جدید پیدا کرده و از حالت آکوستیک خارج شده است. بنابراین میتوانید باغلامای الکتریک را به سیستم های صوتی مانند امپلی فایر یا حتی افکت متصل کنید و صدها صدای جدید از این ساز دریافت کنید.
باغلاما الکتریک باغلاما دسته کوتاه باغلاما دسته بلند ( دیوان )
اسامی برخی از اساتید ساز باغلاما
اورهان گنجه بای ، احمد کوچ ، مراد کایا ، چتین آکدنیز ، اردال ارزینجان ، دسکو هرکی ، نشئت ارتاش ، حسرت گؤل‌تکین ، ارول پارلاک ، عارف ساغ ، کارل ساندرز ، ارکان اوغور ، عثمان آکیول تعدادی از نوازندگان چیره دست ساز باغلاما هستند.
سخن آخر
در راهنمای خرید باغلاما تاریخچه این ساز را برای شما بیان کردیم و همچنین انواع ساز باغلاما و تفاوت آنها با هم را توضیح دادیم. همچنین اجزاء ساز و جنس این اجزاء را برای شما شرح دادیم. برای آشنایی بیشتر با انواع مدل ها و برسی و مقایسه آنها با هم میتوانید از فروشگاه اینترنتی سازکالا بازدید نمایید. در انتها اگر سوال و یا نکته‌ای درباره این مقاله برایتان به وجود آمده خوشحال می‌شویم آن را در قسمت نظرات با ما به اشتراک بگذارید.