نقشه ساخت تار

نگاهت بیفتد اگر بر خطا            تو آن را بپوشان ز لطف و عطا

تو بر من مگیر آهو ای ذی خرد       که خالی نباشد بشر از خطا        ( لاادری)

ابتدا باید گفت کسی که می‌‌خواهد هنر سازسازی را به طور دقیق بیاموزد باید قبلاً حرفهٔ نجّاری را بداند و در این رشته کار کرده باشد چون دانستن فن نجاری الزامی است تا از آن برای شروع سازسازی استفاده شود و با راهنمایی و تعلیماتی که در این کتاب داده خواهد شد کارهای ارزنده‌ای را بتوان خلق کرد. به قول زنده یاد استاد روح الله خالقی، نویسندهٔ کتاب سرگذشت موسیقی ایران در فصل سازندگان آلات موسیقی، ساختن ساز علاوه بر مهارت و تجربه، ذوق و سلیقه خاصی هم می‌خواهد و به قول این بنده، هزاران نکته می‌باید که تا سازی شود ساز.

به هر صورت، برای ساختن ساز مصالحی لازم است که باید دقت فراوان صورت گیرد تا از بهترین‌ها انتخاب شوند، آن مصالح عبارت‌اند از:

۱. چوب

۲. استخوان

۳. شاخ

۴. چسب

چوب برای ساختن کاسه و دسته؛استخوان برای نصب روی دسته؛شاخ برای ساخت شیطانک و خرک،و چسب برای چسباندن قطعات ساخته شده.

باید متذکر شد اندازه‌هایی که برای ساختن ساز در این کتاب داده شده همگی از کارهای اساتید برجستهٔ گذشته دقیقاً الگوبرداری شده است. برای ساخت ساز تار، الگوی استاد بی‌نظیر یحیی مورد استفاده قرار گرفته است. باید یادآور شوم که یحیی تار را در سه اندازه ساخته است:

۱. کاسه بزرگ، ۲. کاسه متوسط، ۳. جرهّ.

این سه اندازه تماماً از سر سرپنجه تا لبهٔ کاسه یکی است فقط در قطر کاسه‌ها با هم فرق دارند و نیز اندازهٔ دهنهٔ کاسه و نقاره در همه یکسان و یک اندازه است؛ این اندازه‌ها بدین قرارند: طول تار از سر سر پنجه تا لبهٔ کاسه ۸۵ سانتیمتر طول دسته تا لبهٔ نقاره از شیطانک ۴۶ سانتی‌متر. طول دسته از شیطانک تا لبهٔ کاسه ۵/۷۱ سانتی‌متر. پهنای دسته در پایین ۳۶ میلی‌متر و در بالا ۳۵ میلی‌متر است که با محاسبه به سانتی‌متر ۳_۱۰^۶و ۳_۱۰^۵می‌‌شوند. طول کاسهٔ تار از انتهای بیخ دسته یعنی نقاره تا لبه کاسه ۵/۲۵ سانتی‌متر. طول نقاره ۵/۸ و عرض آن ۵/۹ سانتی‌متر. طول دهنهٔ کاسه ۵/۱۶ و عرض آن ۱۵ سانتی‌متر. اگر طول نقاره را با طول کاسه جمع کنیم ۲۵ سانتی‌متر می‌‌شود و با اضافه کردن نیم سانتی‌متر برای فاصلهٔ بین دو دل کاسه تار جمعاً ۵/۲۵ سانتی‌متر خواهد شد.

این اندازه‌ها باید حتماً مراعات شود والاّ کار شما ناقص می‌‌شود. باید بگویم طی ۵۷ سال کار در این رشته، تارهای زیادی از استاد یحیی دیده‌ام که در آنها اندازه‌های ذکر شده کوچک‌ترین تفاوتی با هم ندارند حتی به قدر یک میلی‌متر و این گویای دقت استاد در کارش است. گفتم که تفاوت این سه اندازه فقط در اندازهٔ قطر کاسه‌های تار است:

۱. تار کاسه بزرگ، قطر کاسه ۲۵ تا ۵/۲۵ و قطر نقاره ۲۱ تا ۵/۲۱ سانتی‌متر؛

۲. تار متوسط، قطر کاسه بزرگ ۲۴ تا ۵/۲۴ و قطر نقاره ۲۰ تا ۵/۲۰ سانتیمتر و ۳ تار جرّه، قطر کاسه ۵/۲۲ تا ۲۳ و قطر نقاره ۵/۱۸ تا ۱۹. با دقت در این سه اندازه مشخص می‌شود که تفاضل تمام اندازه‌های داده شده در هر یک از کاسه‌ها ۴ سانتی‌متر است که این یکی از شگردهای کار استاد یحیی بوده است و ما هم باید این اندازه همیشه مد نظرمان باشد و تصویر از آن مشخصهٔ پیروی کنیم. یک کار خوب و با ارزش در این است مصالح به کار رفته در آن است همیشه باید از بهترین‌ها باشد و در این مورد صرفه‌جویی جایز نیست همچنین باید در ساخت آن کمال دقت انجام گیرد و هر چند که مدت ساخت طولانی شود به هیچ‌وجه اهمال‌کاری را جایز نمی‌دانم.

برای شروع به کار هنری همیشه از خداوند متعال مدد بخواهید و خداوند را در کار خود حاضر و ناظر بدانید؛ از کسب مادیّات بپرهیزید و دنبال معنویات باشید. این رمز موفقیت در کار شماست که آن را جاودانه خواهد ساخت. ناگفته نماند که استاد یحیی تارهایی در اندازه‌های کوچک‌تر نیز ساخته است که بسیار خوش صدا و پر طنین هستند. انتخاب چوب برای ساختن ساز تار و سه‌تار و دوتار و تنبور را می‌توان از انواع چوب درختان مختلف ساخت اما باید بدانیم چوب چه نوع درختی بهتر است و نیز باید بدانیم درخت چه موقع باید برای این کار قطع شود تا ساز خوش صدا از کار درآید. کاسه تار و سه‌تار را می‌توان از چوب گردو، سنجد، جنگلی و حتی از ریشهٔ بعضی از درختان ساخت ولی باید بدانید که بهترین و مرغوب‌ترین چوب برای ساختن تار، سه‌تار، دوتار و تنبور چوب توت است که انواع مختلف دارد: توت سیاه (شاتوت)، توت سفید، توت نرک.

اما بهترین آنها توت سیاه است که بسیار کمیاب و تهیه نوع مرغوب آن بسیار مشکل است. تارسازان کلاً تار را از چوب توت می‌‌سازند چون پس از ساخت زیبا از کار در می‌آید؛ در مقابل آفات چوب مقاوم است و رگه‌های آن به ساز زیبایی خاصی می‌دهد. چوب توت اگر به آن زیر رنگ نزنند در مقابل نور تیره رنگ و زیبا خواهد شد - در فصل رنگ‌کاری به آن خواهیم پرداخت. تا به حال تار قدیمی کم دیده‌ام که از چوب غیر توت ساخته شده باشد. باید بگویم که صدای سازی که با چوب توت ساخته شود خاص و انحصاری است و این حکمتی است الهی که استادان قدیمی آن را کشف کرده و به کار برده‌اند امروزه هم سازندگان خبره و آگاه بیشتر از چوب توت استفاده می‌کنند.

فصل بریدن درخت چه موقع است باید به عرض برسانم به طور کلی با بریدن درخت مخالفم ولی درختی را که قهراً و اجباراً باید بریده شود انتخاب می‌کنیم. این درخت باید در فصل پاییز موقعی که برگ درختان می‌ریزد و به اصطلاح درخت به خواب می‌رود و دیگر شیره و آب در آوندهای آن جریان ندارد بریده و قطع شود. از هر کندهٔ خوب درخت توت حداکثر بیش از ۳ کاسه تار در نمی‌آید. زیرا در این مورد صرفه‌جویی را جایز نمی‌دانم و صلاح هم نیست چون کار خوب و بدون عیب در نمی‌آید.

باید در موقع تهیه و انتخاب کنده دقت لازم به عمل آید که گره‌دار نباشد، پوست آن قبلاً کنده نشده باشد، کرم خوردگی نداشته باشد، میخ آهنی و سایر اجسام سخت در آن نکوبیده باشند چون ممکن است در اثر قطور شدن درخت در آن پنهان شده باشد. دقت کنید چوبی را برگزینید که دایره‌های ساختمانی داخل آن متحدالمرکز و موازی باشند. وقتی کنده چوب مورد نظر را انتخاب کردید باید با یک برش تقریباً ۵ سانتی‌متری ته آن را ببرید تا رگه‌هایی که قبلاً ذکر شد نمایان شود اگر چوب مورد پسند بود آنگاه شروع به کار کنید.

چوب چگونه باید برای ساختن تار بریده شود حال باید کنده درخت بریده شدهٔ مورد نظر را به قطعاتی به طور تقریبی ۴۵ تا ۵۰ سانتی‌متر قطعه قطعه کرد(طبق شکل). سپس قطعات بریده شده را به طور عمودی روی زمین قرار می‌دهیم و به رگه‌های آن دقیق می‌‌شویم. باید بدانید رگه‌های آن قسمت از درخت که در زمان رویش و رشد رو به آفتاب بوده‌اند ریزتر و محکم‌تر و قسمتی که رو به سایه بوده است درشت‌تر و سست‌تر است.

قسمت‌های ذکر شده باید با قلم رنگی علامت‌گذاری شوند تا در موقع بریدن به نحوی که ذکر می‌شود مورد نظر قرار گیرند. ناگفته نماند قطر کندهٔ درختی که برای ساختن تار انتخاب می‌‌کنید باید حداقل از ۴۵ سانتیمتر کمتر نباشد و اگر بیشتر بود بهتر است. در موقع برش چوب ته کنده را ته کاسه قرار دهید. برای برش نهایی ابتدا باید آبخور کندهٔ درخت از وسط آن در آورده شود به این طریق که ابتدا کنده را به طور عمودی نصف می‌کنیم به گونه‌ای که نصف کنده رو به آفتاب و نصف رو به سایه در دو طرف قرار نگیرد. سپس از دو طرف داخل (طبق شکل) آبخورها را از مغز چوب طوری در می‌‌آوریم که در قسمت داخلی کنده هیچ موترکی تصویر باقی نماند این طریق نصف کردن کنده باعث می‌شود که هنگام خشک شدن، چوب به یک اندازه خودش را جمع کند و دو قسمت کار با هم برابر باشند اگر این شیوهٔ بریدن و نصف کردن رعایت نشود دو قسمت کنده که لپه‌های تار را از آن جدا کرده‌اید پس از خشک شدن، یکی بزرگ و دیگری کوچک خواهد شد بعد از آنکه آبخورهای چوب را به شیوهٔ بالا در آوردید، دو قسمت را روی سطحی صاف قرار می‌‌دهیم، رگه‌های چوب را با هم برابر و جفت می‌کنیم و علامت می‌گذاریم. حال باید از هر نصف کنده مکعب مستطیلی به این ابعاد ببرید:

طول ۴۵ تا ۵۰، عرض ۱۴ تا ۱۵ و ارتفاع ۲۵ تا ۲۶ سانتی‌متر.

اکنون شما دو مکعب مستطیل به ابعاد فوق (طبق شکل) دارید. قالب‌هایی که برای ساخت ساز تار به کار می‌رود حال دو مکعب چوبی دارید و می‌خواهید به لطف خداوند شروع به کار کنید. نخست نیاز به قالبهایی دارید:

۱) قالب کاسه که اندازهٔ طول و عرض و ارتفاع و زوایای داخلی و خارجی و بیخ دسته به وضوح روی آن مشخص شده است.

۲) قالب دهنهٔ کاسهٔ بزرگ؛

۳) قالب دهنهٔ کاسهٔ کوچک (نقاره)؛

۴) قالب از لبهٔ نقاره تا محل وصل دسته به کاسه. این چهار قالب مربوط به ساخت کاسهٔ تار است.

قالب‌های دیگر عبارتند از:

۱) قالب سرپنجه

٢) قالب سیمگیر. شکل و اندازهٔ دقیق این قالبها داده شده است. اگر روی قالب‌ها را به دو رنگ مختلف رنگ کنید به گونه‌ای که روی چپ و راست آن معلوم باشد بهتر است تا در موقع کشیدن اندازه روی کار اشتباهی رخ ندهد. این گونه اشتباهات بارها رخ داده و باعث از بین رفتن چوب و زیان مالی شده است.

وسایل و ابزارهایی برای ساختن سازهای سنتی و طرز استفاده از آنها

۱) تیشهٔ معمولی نجاری (بزرگ، متوسط و کوچک) برای تراش رو کار و شکل دادن تار، سه تار، تنبور و دوتار

۲) تیشه‌های بلند مغار گیلویی با زاویه‌های متفاوت برای کندن و درآوردن داخل کاسهٔ تار، سه‌تار، تنبور و دوتار

۳) مغارهای گیلویی برای در آوردن و کندن داخل کاسهٔ تار، سه‌تار، تنبور و دوتار

۴) اسکنه برای درآوردن فاق و برای وصل دسته و استفاده برای جاهای دیگر

۵) ارهٔ تربری و خشک‌بری و اره‌های کمانی برای درز کردن کاسه، فاق زبانهٔ کاسه و بریدن و درست کردن خرک تار و سه‌تار و بریدن و درز کردن استخوان‌های روی دستهٔ تار و جاهای دیگر

۶) رنده‌های معمولی نجاری، رندهٔ خشی، رندهٔ بغل دو راهی برای رنده کردن دستهٔ رو دسته و استخوان و سایر جاها

۷) انبرک برای اندازه‌گیری قطر کاسه بزرگ و کاسه کوچک و جاهای دیگر

۸) کولیس، گونیا و پَرگار برای اندازه‌گیری قطر و پهنای استخوان‌ها و قطر دسته و محل‌های دیگر

۹) خط‌کش فولادی به اندازه‌های مختلف برای میزان کردن وصل دسته به کاسه و تنظیم رو دسته و محل‌های دیگر

۱۰) خط‌کش نجاری سنتی برای در آوردن و خط انداختن بغل دسته به منظور بستن پرده روی دستهٔ ساز

۱۱) چوب ساب ترسابی و چوب ساب خشک سابی برای سابیدن روی کار و شکل دادن دقیق کار و سایر محل‌های

۱۲) چوب ساب قاشقی و نیم‌گرد برای ساییدن و هموار و یکنواخت کردن بعضی از جاهای کاسهٔ تار، سه‌تار و غیره

۱۳) لیسهٔ معمولی و نیم‌گرد برای صاف کردن روی کار و داخل کار و محل‌های دیگر

۱۴) قید (گیرهٔ بزرگ) برای تحت فشار گذاردن دو قسمت کاسهٔ تار که دقیق و محکم به هم چسبانیده شود

۱۵) گیره رومیزی برای نگهداشتن بعضی قسمت‌ها هنگام رنده کردن یا چوب ساب زدن.

۱۶) گیره‌های دستی متفاوت برای بستن بعضی از قسمت‌های کار

۱۷) دریل دستی برای سوراخ کردن محلهایی که باید سوراخ شوند، از قبیل سوراخ‌های گوشی و سوراخ کردن استخوانهای سرپنجه و سیمگیر

۱۸) دریل شتر گردن، برای سوراخ کردن وسط سر پنجه تار و محل‌های دیگر

۱۹) درفش، برای علامت‌گذاری

۲۰) نخ قرقره سیاه و سفید برای اندازه‌گیری و میزان کردن دسته با کاسه

۲۱) ریسمان باریک پنبه‌ای محکم برای بستن فوفل و استخوان‌های رو دستهٔ تار و سایر سازها

باید متذکر شوم وسایل و ابزارهایی که در این کتاب برای ساز سازی سنتی ذکر شده‌اند برای کارهای هنری چوبی ظریف دیگر هم کاربرد دارند. اگر به ابزار مذکور تعداد کمی ابزار دیگر از قبیل مغارهای مختلف اضافه کنیم همان ابزار مورد استفاده در هنر منبت روی چوب و معرق خواهد بود. وسایل یاد شده برای کار در یک کارگاه است که کار کردن را سهل و آسان می‌‌کنند. اما می‌‌توان با گزینش از میان آنها کار را شروع کرد و به پایان رسانید. چون اعتقاد این جانب بر این است که با دو نوع تیشه متفاوت، یک مغار گیلویی، یک مغار ساده، یک اره، یکی دو سوهان و چوب ساب، یک رنده و دریل دستی در هر کجا از دنیا می‌‌توان سازهای مختلف سنتی را ساخت، اما مهارت، پشتکار و حوصله در کار هم باید وجود داشته باشد.