وقتی‌که خودم پروانه اشتغال به کار نظارتم را از گرفتم، با توجه به صحبت‌های یکی از اساتید دانشگاه که در خصوص مسئولیت‌های سنگین نظارت گفته بود، به دنبال شرح وظایف خودم می‌گشتم و برای یافتن پاسخ سؤالاتم به سراغ کتاب‌های مختلف ازجمله مقررات ملی و نیز مهندسان باسابقه‌تر و همچنین مسئولان نظام‌مهندسی رفتم.
اما بازهم پاسخ مناسبی برای سؤالاتم پیدا نکردم، یعنی هنوز دلیل آن‌همه حساسیت و توصیه‌های آن استاد را نفهمیدم چون با هر کس که صحبت می‌کردم، تقریباهمه به‌اتفاق می‌گفتند: " خیلی سخت نیست فقط کافی ست در هر مرحله از کار به ساختمان سرکشی کنی و یک گزارش بنویسی و تحویل بدهی ". لذا ازآنجاکه این پاسخ‌ها خیلی مرا قانع نکرد تصمیم گرفتم بیشتر تحقیق کنم و درنهایت وقتی در جلسات حضوری اساتید بزرگی این رشته، ازجمله استاد میر رضوی شرکت کردم و از نزدیک با مهندسانی که به دلایل مختلف، درگیر مسائل حقوقی نظارت بودند و همگی به اجتماع اظهار می‌کردند که به خاطر عدم وجود اطلاعات حقوقی، به چنین سرنوشت‌های غم‌انگیزی دچار شده‌اند، تصمیم گرفتم تا یافته‌های خودم را با دوستان و همکارانم به اشتراک بگذارم.
در همین راستا تصمیم گرفتم طی یکسری فایلهای رایگان بانام " شرح وظایف مهندسان ناظر ساختمان " این اطلاعات فوق‌العاده را به اشتراک بگذارم و امیدوارم راهگشای شما دوستان عزیز در راه نظارت ساختمانی باشد.
در این فایلها طی چند جلسه و به‌صورت فایلهای پیوسته، به شرح وظایف هر یک از ناظران ساختمانی اعم از: سازه، معمار، تأسیسات برقی، تأسیسات مکانیکی، نقشه‌بردار و ناظر هماهنگ‌کننده خواهم پرداخت.
قبل از اینکه به سراغ شرح وظایف تک‌تک ناظران برویم باید به نکته‌ای بپردازم که می‌بایست تمام ناظران ساختمانی به آن دقت نمایند، متأسفانه بر اساس باوری غلط که در جامعه مهندسی جاافتاده است، مهندسان ناظر گمان می‌کنند وظیفه کنترلی ایشان بعد از اتمام دوره کنترل ناظر قبلی، شروع خواهد شد و ایشان باید از یک دوره زمانی و هم‌زمان با شروع یک مرحله خاص از عملیات ساختمانی در کارگاه حاضرشده و وظیفه خود را انجام دهند.
مثلاً: ناظرین معمار گمان می‌کنند دوره نظارت ایشان بعد از اتمام عملیات سفت‌کاری آغاز خواهد شد و همچنین ناظران سازه بر این باورند که بعد از اتمام عملیات سفت‌کاری، نیازی نیست تا به ساختمان سرکشی نمایند.
اما باید بدانید کهوظایف مهندسین ناظر از زمان صدور پروانه ساختمانی آغازشده و تا زمان صدور پایان کار ادامه خواهد داشت؛ یعنی بسیاری از مراحل اجرای ساختمان، باید به‌صورت هم‌زمان توسط چند نفر از ناظران باید نظارت شود. (مثال: فونداسیون که می‌بایست هم‌زمان توسط ناظر سازه و ناظر معمار و نقشه‌بردار کنترل گردد)
پس توصیه می‌شود کلیه ناظران ساختمانی از شرح وظایف سایر ناظران آگاه شده و در صورت نیاز به‌صورت هم‌زمان باهم به این مرحله نظارت کنند. البته این مورد برای تک ناظره‌ها اجباری می‌باشد، چون مهندسی که به‌عنوان تک ناظر در یک پروژه ساختمانی معرفی می‌شود، می‌بایست به وظایف سایر ناظران نیز اشراف داشته باشد.
نکته: درست است که هرکدام از ناظران ملزم به صدور گزارشات مرحله‌ای در یک مرحله خاص از ساختمان هستند، اما تمام ناظران می‌توانند تا پایان کار، گزارشات تخلف صادر کرده و مراجع ذی‌ربط ملزم به اقدامات لازم در این راستا هستند.
الف) شرح وظایف ناظر معمار و ناظر نقشه‌بردار:
می‌توان گفت که وظیفه ناظر معمار و نقشه‌بردار در ساختمان بسیار نزدیک به هم بوده و همپوشانی زیادی دارند، ازاین‌جهت شرح وظایف ایشان را باهم توضیح خواهم داد. کنترل اجرای نما و کنترل استقرار ستون‌ها و ارتفاع ساختمان به‌عنوان یکی از مهم‌ترین وظایف کنترلی ناظر معمار و نقشه‌بردار می‌باشند که متأسفانه بیشترین حادثه و درگیری‌های حقوقی را نیز داشته‌اند. در ادامه به شرح وظایف ایشان می‌پردازیم:
1) کنترل بَر و کف ساختمان:
یکی از مهم‌ترین مواردی که مهندس ناظر معمار می‌بایست در زمان پیاده کردن نقشه یا در زمان گودبرداری باید کنترل نماید بَر و کف ساختمان می‌باشد. بَرِ ساختمان به حدی از ساختمان گفته می‌شود که محدود به معبر می‌باشد. درصورتی‌که این مورد رعایت نشده و از طرف ناظر معمار و ناظر نقشه‌بردار (درصورتی‌که معرفی‌شده باشد) گزارش نشود، می‌تواند موجب گرفتاری‌های انتظامی و حقوقی برای ایشان شود.
2) کنترل‌های ابعادی در تمام مراحل اجرایی حتی در صورت معرفی ناظر نقشه‌بردار:
کنترل‌های ابعادی مانند ابعاد زمین در ابتدای کار و مطابقت با پروانه و نقشه‌ها، ابعاد سطح اشغال فونداسیون، ابعاد چاله آسانسور، ابعاد باکس راه‌پله، فاصله ستون‌ها، محل اجرای وال پست، ابعاد داخلی ساختمان، ابعاد پنجره و درب‌ها، ابعاد فضاهای داخلی و...
(کنترل فاصله خاموت به خاموت ستون‌ها توسط ناظر معمار)
3) کنترل ضخامت و شاقول بودن دیوارهای پیرامونی و تیغه‌های داخلی:
کنترل کردن دیوارهای داخلی و پیرامونی ازلحاظ ضخامت مصالح جهت اطمینان از رعایت و اجرای مبحث 19 یکی از وظایفی است که باید مهندس ناظر معمار در حین اجرای دیوارها انجام داده و در صورت تخلف، این موضوع را به مرجع صدور پروانه و سازمان استان گزارش نماید.
(کنترل مصالح و ضخامت مصالح مصرفی در دیوارهای پیرامونی)
4) جهتِ بازشوی درب‌ها:
یکی از مواردی که کمتر موردتوجه مهندسین ناظر معمار قرار می‌گیرد اما یک تخلف محسوب می‌شود، جهت بازشوی درب‌ها می‌باشد. این موضوع خصوصاً در درب‌های ضد حریق و نیز درب‌های ورودی آپارتمان باید موردتوجه قرار گیرد تا مطابق با نقشه‌ها اجرا شود در غیر این صورت می‌تواند یک تخلف انتظامی برای ناظر ثبت نماید.
5) کنترل و مطابقت فضاهای داخلی ساختمان با نقشه‌های مصوب معماری:
در بسیاری از ساختمان‌ها دیده می‌شود که مالک در حین اجرای ساختمان، تصمیم به تغییر چیدمان فضاهای داخلی و یا تغییر ابعاد آن‌ها می‌گیرد. این مورد می‌بایستی توسط ناظر معمار کنترل و حتماً در گزارش مرحله‌ای ثبت گردد، درصورتی‌که ابعاد فضاهای داخلی از استاندارد آن‌که در آیین‌نامه‌ها و ضوابط شهرسازی قید گردیده کمتر باشد، ناظر می‌تواند مالک را ملزم به اصلاح آن نماید.
6) اطمینان از نور مناسب برای هر فضا:
درصورتی‌که مالک اقدام به کوچک کردن ابعاد پنجره‌ها نموده و ناظر اطمینان داشته باشد که میزان نور آن فضا کمتر از حد استاندارد می‌باشد، حتماً باید این مورد را در گزارش خود ذکر کرده و بنویسد که " مالک با تغییر ابعاد پنجره، نور موردنیاز... . (فضای موردنظر) را کم کرده و ملزم به اصلاح آن می‌باشد و یا می‌بایست تأییدیه مهندس طراح معمار را دریافت نماید؛ اما درصورتی‌که ناظر از ضوابط مربوط تأمین نور اطلاع نداشته باشد می‌بایست در گزارش خود ضمن اشاره به این تخلف، بنویسد " مالک ملزم به تأمین نور لازم جهت فضای... . می‌باشد ".
7) نظارت بر عملیات نازک‌کاری:
نظارت بر حسن انجام نازک‌کاری ساختمان، اعم از کاشی‌کاری، سرامیک، گچ، اجرای پله‌ها و مصالح مصرفی در قسمت نازک‌کاری بر عهده ناظر معمار می‌باشد.
8) کنترل اجرای نما (اسکوپ نماهای سنگی):
یکی از مهم‌ترین مواردی که باید ناظر معمار کنترل دقیقی بر حسن اجرای آن نماید، نمای ساختمان می‌باشد. خصوصاً اگر نما از مصالح سنگی تشکیل‌شده باشد.
اجرای اسکوپ تمام سنگ‌ها اعم کوچک و بزرگ، جنس سنگ مصرفی در نما مثلاً: سنگ‌های مرمریت به خاطر جنسی که دارند و اینکه احتمال دارد در اثر سرما و گرما شکسته و سقوط کنند بهتر است در نماسازی استفاده نشوند و این موضوع بهتر است با ذکر دلایل، به مالک دستور کار شود. اهمیت این موضوع زمانی مشخص می‌شود که بدانیم، بیشترین حوادث ساختمانی بعد از بهره‌برداری مربوط به سقوط سنگ نما می‌باشد که منجر به گرفتاری مهندسین ناظر معمار گردیده است.
(کنترل اسکوپ سنگ‌های نما توسط ناظر معمار)
9) کنترل پیش‌آمدگی‌های نما: (10 سانت تا ارتفاع 3/5 متر و حداکثر 30 سانت از ارتفاع 3/5 متر به بالا)
در زمان نماسازی اغلب مالکان ساختمان اقدام به ایجاد باکس‌هایی می‌نمایند که به داخل معبر پیش روی دارند، این پیشروی‌ها محدودیت‌های ارتفاعی و ابعادی دارد که باید حتماً رعایت شوند. در غیر این صورت در زمان دریافت پایان کار می‌تواند پرونده ساختمان را به کمیسیون ماده 100 کشیده و جرائم سنگینی برای مالک در نظر گرفته شود و یا در مواردی منجر به صدور دستور تخریب این نماسازی‌ها گردد، که متأسفانه اگر ناظر در گزارشات خود به این موضوع اشاره نکرده باشد، یکی از مقصرین پرونده بوده و باید جریمه پرداخت نماید.
10) کنترل سنگ پله‌ها:
سنگ پله‌ها نباید ازلحاظ ابعادی با نقشه‌ها مغایرت داشته و لغزنده باشند، کنترل این موضوع نیز بر عهده ناظر معمار می‌باشد.
11) کنترل ابعاد راه‌پله‌ها:
یکی دیگر از مواردی که باید توسط ناظر معمار کنترل شود، ابعاد راه‌پله می‌باشد. ابعاد راه‌پله در ساختمان‌های بتنی باید از تیرهای بتنی اطراف آن یا به‌اصطلاح از شانه گیر به شانه گیر اندازه‌گیری شوند.
12) کنترل ابعاد فضاهای داخلی:
کنترل ابعاد داخلی ساختمان مانند اتاق‌ها، آشپزخانه، سرویس‌های بهداشتی، راهروها و... نیز بر عهده ناظر معمار می‌باشد.
13) نورگیرها و کلیه مشاعات:
در ساختمان‌های شمالی الزام است که حتماً فضایی به‌عنوان نورگیر در نظر گرفته شود تا اتاق‌هایی که نور مستقیم ندارند، بتوانند توسط نورگیر، حداقل نور موردنیاز را دریافت نمایند. نکته حائز اهمیت آن است که ابعاد نورگیر را باید در زمان اسکلت ساختمان، با در نظر گرفتن نازک‌کاری روی دیوارها کنترل نمود تا بعد از نازک‌کاری، ابعاد تمام‌شده کمتر از نقشه‌ها نشوند.
14) کنترل درب آسانسور:
درب آسانسور ازلحاظ محل استقرار، ابعاد، تراز اجراشده و جهتِ بازشو در هر طبقه باید توسط ناظر معمار کنترل شوند.
15) کنترل ارتفاع طبقات و استقرار ستون‌ها:
ارتفاع تمام‌شده ساختمان‌ها نیز یکی از مواردی است که پرونده بسیاری از ساختمان‌ها را به کمیسیون ماده 100 کشانده و در برخی موارد خاص، به‌حکم تخریب و یا جرائم سنگین منجر شود.
ارتفاع تمام‌شده ساختمان تشکیل‌شده از ارتفاع طبقات است که باید در حین اجرای اسکلت، توسط ناظر نقشه‌بردار و معمار به‌دقت کنترل شود. این موضوع خصوصاً در ساختمانهاییکه در پروانه آن‌ها نوشته " ساختمان دارای محدودیت ارتفاع می‌باشد " از اهمیت بالایی برخوردار می‌باشد.
16) کنترل اجرای عایق رطوبتی آشپزخانه، حمام، سرویس‌های بهداشتی و سایر فضاهای در معرض رطوبت:
(کنترل عایق رطوبتی در فضاهای داخلی)
17) کنترل ارتفاع و استحکام نرده‌ها و کف پنجره‌ها:
مورد دیگری که ازلحاظ بروز حوادث ساختمانی دارای اهمیت بالایی است، نرده‌های تراس، راه‌پله و نرده‌هایی است جهت تأمین ارتفاع دست‌انداز پنجره در جلوی پنجره‌ها نصب می‌شود. این مورد باید ازلحاظ اتصال به سازه توسط ناظر سازه کنترل‌شده و ازلحاظ ارتفاع و فاصله‌های قیدهای عمودی توسط ناظر معمار کنترل دقیق شده و در صورت وجود تخلف، حتماً گزارش شود.
18) کنترل ابعاد شیشه‌خور پنجره‌ها:
ابعاد شیشه‌خور پنجره‌ها دارای محدودیت‌های قانونی است که یکی از آن‌ها این است که:
تمام سطوح شیشه‌ای با عرض بیش از 90 سانت و مساحت بیش از 150 سانتیمتر مربع که در مجاورت فضاهای باز و معبر قرار دارند، باید از شیشه ایمن و غیر ریزنده باشند. (شیشه سکوریت) مبحث 4 مقررات ملی بند 4-4-5-8
19) کنترل اجرای مبحث 18 و 19:
مبحث 19 ازلحاظ عایق حرارت و مبحث 18 ازلحاظ عایق صوت بودن باید توسط استفاده از مصالح مناسب تأمین گردند و کنترل آن باید توسط ناظر معمار انجام شود.
20) کنترل طول و شیب رمپ پارکینگ و کنترل‌های ایمنی اکیپ‌های اجرایی مرتبط با این فعالیت‌ها در زمان اجرا.
مهندس علی بهرامیان بذل