شاید تصاویر مرجان ها و جانوران دیگر را در مناطق کم عمق خلیج فارس یا دریا های دیگر دیده باشید. در این زیستگاه ها جانداران متفاوت مثل انواع بی مهره ها و مهره داران در کنار هم زندگی می کنند. گفته می شود وجود تنوع زیستی در این محیط ها نشانهٔ سلامت آب دریاست و آلودگی یا تغییرات زیست محیطی دیگر باعث ازهم پاشیدن و سرانجام از بین رفتن این زیستگاه ها می شود.
وجود این جانوران در دریا چه اهمیتی برای ما و دیگر موجودات روی کره زمین دارد؟ در این فصل با مشخصات و اهمیت برخی جانوران بی مهره، بیشتر آشنا می شوید.
جانوران نسبت به بقیه موجودات زنده گوناگونی بیشتری دارند. دانشمندان، سلسلهٔ جانوران را در دو گروه اصلی بی مهره ها و مهر هداران، رده بندی م یکنند. بیشتر بی مهره ها اسکلت خارجی دارند و همان طور که از نامشان پیداست، ستون مهر ه ندارند. مهره داران ستون مهره و اسکلت داخلی دارند. .) اکثر جانوران، بی مهره اند و ازگروه های متنوعی تشکیل شده اند )شکل 1
شکل 2، نوعی اسفنج را نشان می دهد. این جانوران دریازی در جای خود ثابت اند. در پیکر اسفنج سورا خهای کوچکی وجود دارد که آب از آنها وارد می شود. آب وارد شده، از سوراخ بزرگ بالای اسفنج خارج می شود. در دیواره بدن آنها سلول های رشته داری وجود دارد که حرکت آنها سبب حرکت آب در بدن اسفنج می شود )شکل 3(. کار دیگر این سلول ها گرفتن ذره های غذایی از آب و گوارش آنهاست همه سلول ها از این مواد گوارش یافته، استفاده می کنند. جریان آب در اسفنج ها به تنفس و دفع مواد زائد نیز کمک می کند. به همین دلیل اسفنج ها هیچ دستگاهی در بدن خود ندارند.
اسفنج ها محل زیست انواعی از جلبک ها و جانداران کوچک دریایی هستند. از آنها مواد دارویی نیز استخراج می شود.
شاید شقایق و عروس دریایی را دیده باشید. بدن آنها شبیه کیس ه است، دهانهٔ کیسه محل ورود و خروج مواد است که بازوهایی به آن متصل است. بعضی از اینها مثل شقایق دریایی جابه جا نمی شوند و بعضی .) مثل عروس دریایی شناورند )شکل
بزر گترین گروه کیس هتنان، مرجا نها هستند که اسکلتی آهکی دارند. از تجمع اسکلت آنها، اَشکال مختلف مرجانی و در نهایت آبسنگ و جزایر مرجانی تشکیل م یشود. جزایر خارک و کیش نمونه ای از این جزایر مرجانی هستند)شکل 5(. وجود مرجان ها در سواحل دریاها ضمن تشکیل زیستگاه برای بسیاری از جانوران دریایی به عنوان موج شکن طبیعی عمل می کند و انرژی امواج را می گیرد و مانع فرسایش بیشتر سواحل می شود.
ساده ترین گروه کرم ها هستند و بدنی پهن و دستگاه های عصبی و گوارش ساده ای دارند. کرم های پهن .) مانند کیسه تنان تنها یک راه برای ورود دارند ولی خروج مواد از سطح بدن انجام می شود )شکل
بیشتر کرم های پهن، انگ لاند و مراحل رشد و نمو خود را در بدن چند موجود زنده از جمله انسان طی م یکنند. مثلاً نوزاد کرم کدو که در گوشت گاو آلوده، زندگی م یکند، می تواند وارد بدن ما شود و در آنجا بالغ و بزرگ شود؛ سا لها در روده باقی بماند و ضمن مصرف غذای گوارش یافته ممکن است باعث انسداد روده شود.
در این کرم ها بر خلاف بی مهرگان گفته شده، دستگاه گوارش دهان و مخرج دارد. اگر چه معمولاً انواع انگل آن مثل آسکاریس )شکل 7(، کرمک و کرم قلاب دار معرفی می شود، ولی بعضی زندگی آزاد دارند. تعدادی از آنها در خاک زندگی م یکنند که پس از خوردن باکتر یها و قار چها، ترکیباتی را به خاک اضافه م یکنند که باعث رشد بهتر گیاهان می شود.
تخم کرم های لوله ای انگل بیشتر از طریق آب و سبزیجات آلوده، وارد بدن می شود و در دستگاه گوارش به کرم بالغ، تبدیل می شود.
کرم های حلقوی بدنی حلق ه حلقه، نرم و ماهیچه ای دارند. پوست آنها باید همیشه مرطوب باشد و مویرگ های فراوانی دارد. این وضعیت امکان جذب اکسیژن مورد نیاز را از طریق پوست فراهم م یکند. اگر چه بیشتر کرم های حلقوی زندگی آزاد دارند؛ ولی تعداد کمی نیز انگل اند. این کرم ها برخلاف کرم های قبلی علاوه بر دستگا ه گوارش و دستگاه های عصبی، گردش خون و دفع مواد زائد، را هم دارند.کرم خاکی، نمونهٔ معروف آنهاست که وجود آن در زمین های کشاورزی، اهمیت زیادی دارد. زالو، نمونهٔ دیگری از کر مهای حلقوی است که زندگی انگلی دارد و از خون جانوران دیگر، .) تغذیه م یکند )شکل 8
نرم تنان بدنی نرم و بدون حلقه دارند و در بیشتر آنها بخشی سفت به نام صدف، بدن را در بر گرفته و از آن حفاظت می کند. بیشتر آنها در آب )دریا یا آب شیرین( و بعضی در خشکی زندگی می کنند. انواعی از نرم تنان را در شکل 9 می بینید.
نرم تنان در زندگی ما کاربردهای زیادی دارند. از صدف آنها در تهیهٔ ابزار های زینتی و صنایع دارویی، بهداشتی، تهیهٔ نخ بخیه و تولید کلسیم قابل جذب استفاده می شود )شکل 10 (. استخراج مروارید از درون صدف دوکفه ای ها نیز یکی از فواید نرم تنان است که از لحاظ اقتصادی بسیار اهمیت دارد. بعضی از نرم تنان مثل حلزون و لیسه، از آفات گیاهی به شمار می روند و برخی واسطهٔ انتقال بعضی از کر مهای انگلی به انسان اند.
بدن و اندام های حرکتی این جانوران از قطعات یا بند هایی تشکیل شده است؛ به همین دلیل به آنها بندپایان می گویند. این جانوران اسکلت خارجی و سختی دارند که عضلات به آن متصل است و از اندام های داخلی حفاظت م یکند. سخ تبودن اسکلت خارجی، جلوی رشد جانور را م یگیرد. به همین دلیل، بسیاری از آنها پوست اندازی م یکنند؛ اسکلت قبلی را از خود جدا م یکنند و یک اسکلت .) بزر گتر و جدید برای خود م یسازند )شکل
بندپایان، بزر گترین گروه جانوران را در روی زمین، تشکیل می دهند که تقریباً در همهٔ زیستگاه های روی زمین، یافت می شوند. در میان آنها حشرات از بقیه فراوان ترند
حشرات: گروهی از بندپایان هستند که از بقیه فراوان تر اند. شاید تعداد حشراتی که در یک باغ کوچک، وجود دارد، از تعداد ساکنان شهر شما بیشتر باشد. اگرچه ما بیشتر از آزار و ضرر های حشرات شنیده ایم، مثل از بین بردن محصولات کشاورزی توسط ملخ، خورده شدن چوب و کاغذ توسط موریانه ، مزاحمت های مگس و پشه در هنگام استراحت و انتشار عوامل بیماری زا توسط حشرات، ولی اهمیت حشرات در دنیای ما، خیلی بیشتر از ضررهای روزمرهٔ آنها است. اگر دنیای ما بدون حشره باشد، بسیاری میوه ها، سبزی ها و محصولات کشاورزی تولید نم یشوند؛ چون گرده افشانی آنها انجام نمی شود. ابریشم، موم و عسل نخواهیم داشت چون اینها را حشرات تولید می کنند. بسیاری از جانوران مثل ماه یهای آب شیرین از گرسنگی م یمیرند، چون از حشرات و لارو آنها تغذیه می کنند. اهمیت حشرات به عنوان موجود آزمایشگاهی به ویژه در آزمایشگاه ژنتیک و تأثیر آنها در بهداشت محیط به ویژه تخریب لاشه جانوران مرده را نیز نباید از نظر دور داشت.
عنکبوتیان: گروهی از بندپایان هستند که شامل عنکبوت، رطیل، عقرب و کنه می شوند. بسیاری از آنها با داشتن نیش زهری معروف هستند. توانایی تنیدن تار در عنکبوت نیز اهمیت دارد که با این کار بسیاری از حشرات مزاحم ما را شکار می کنند.
سخت پوستان : همان طور که از نامشان پیداست پوستی سخت و محکم دارند.خرچنگ پهن، خرچنگ دراز و میگو، نمونه هایی از آنها هستند؛ ولی بیشتر سخ تپوستان، ذر هبینی و دریاز یاند و غذای جانوران بزرگ مثل ماه یها را تشکیل م یدهند. خرخاکی نمونه ای خشکی زی از سخ تپوستان است.
هزارپایان: نسبت به بقیهٔ بندپایان کمیا بترند. شکل ظاهری و تعداد پاهای زیاد، آنها را از بقیهٔ بندپایان، متمایز م یکند. البته تعداد پاهای هزارپایان به هزار نمی رسد. بعضی از آنها، گوشتخوار و بعضی گیاه خوارند.
خارپوستان جانورانی هستند که در سطح بدن و زیر پوست شان خارهایی وجود دارد. درون بدن آنها، دستگاه گردش آبی وجود دارد که کار دستگاه های گردش خون، تنفس و دفع را انجام می دهد.همهٔ خارپوستان، دریاز یاند. ستارهٔ دریایی، توتیا و سکهٔ شنی، نمون ههایی از آنها هستند
