مشهد-ايرنا- شب يلدا كه در گوشه و كنار ايران زمين و درشهرها و روستاهاي مختلف با توجه به فرهنگ، آداب و رسوم ويژه جشن گرفته مي شود در خطه خراسان رضوي به عنوان يكي از مناطق پهناورو تاريخي، پيشينه ديريني دارد.
شب يلدا در خراسان رضوي به 'شب چله' معروف است و مردم در اين شب با شركت در شب نشيني هاي طولاني و خوردن انواع ميوه و تنقلات و برگزاري آيين هاي مختلف سعي در گذراندن بهتر و خاطره انگير تر طولاني ترين شب سال مي كنند.
مردم اين استان براي استقبال از نخستين روز سردترين فصل سال تا آن جا كه توان مالي دارند، در خريد ميوه هاي مخصوص شب يلدا مانند هندوانه، انار و خربزه كوتاهي نمي كنند.
معاون ميراث فرهنگي اداره كل ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري خراسان رضوي در اين زمينه اظهار كرد: خطه خراسان خطه اي تاريخي و داراي بنيادهاي فرهنگي و آداب و رسوم متعدد است.
محمد ركني بيان كرد: آئين شب يلدا به عنوان يكي از آئين هاي كهن در اين خطه با رسوم مختلفي برگزار مي شود كه محور همه اين رسوم جمع شدن همه اعضاي خانواده و فاميل در كنار هم و تجربه وحدت و يكدلي در خانواده است.
وي با بيان اينكه مراسم شب يلدا از جمله آئين هايي است كه موجب صله ارحام مي شود، بيان كرد: برطرف شدن دلخوري ها، جمع شدن فاميل و اعضاي خانواده در خانه بزرگتران فاميل و پدران و مادران همه از مزاياي فرهنگي و اجتماعي برگزاري اين مراسم است.
وي با بيان اينكه كلمه يلدا به معني متولد شدن است و از آنجا كه به باور قدما، خورشيد دوباره در شب يلدا متولد مي شود، به اين شب يلدا مي گويند، افزود:خورشيدي كه در اولين روز دي ماه موسوم به چله بزرگ متولد مي شود، چندان كه بايد نمي تواند خود را نشان دهد اما پس از آن، رفته رفته روشنايي و گرمايش بيشتر مي شود.
او با اشاره به تقسيم بندي زمستان از سوي پيشينيان ما به دو چله بزرگ و كوچك، بيان كرد: طبق اين باور، از آن جايي كه اين چله با كلمه بزرگ همراه است، در اين 40 روز سخت گيري نمي كند و سرماي زيادي در اين مدت را شاهد نيستيم و وقتي چله بزرگ تمام مي شود، زمستان را به چله كوچك مي سپارد و از آن مي خواهد تا زمستان را سخت بگيرد و اين اعتقاد كه بارش برف و باران در چله كوچك بيشتر مي شود، از قديم رايج بوده است.
وي افزود:آيين شب يلدا از زمان هاي قديم بين ايرانيان رواج داشته و از قديم اين شب در ايران ، آسياي ميانه، قسمتي از عراق، عربستان و برخي كشورهاي جنوب خليج فارس جشن گرفته مي شد.
ركني با تاكيد بر اين نكته كه يلدا متعلق به ايران و ايراني است، گفت:از زمان هاي قديم داستان، افسانه و قصه هاي مربوط به فرهنگ عامه توسط پيرمردان و پيرزنان در اين شب روايت مي شده است .
وي اظهار كرد: در گذشته مردم سعي مي كردند آن چه را از زمين خود برداشت مي كردند، در اين شب استفاده كنند و تمام طول پاييز براي جمع آوري تنقلات و خوراكي هاي ويژه اين شب و پخت شيريني و نان هاي خانگي اقدام مي كردند و چند روز مانده به شب يلدا آنها را نمك مي زدند يا در روغن تفت مي دادند.
كارشناس مردم شناسي اداره كل ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري خراسان رضوي نيز در اين زمينه اظهار كرد: آداب و رسوم شب يلدا در خراسان از پيشينه درازي برخوردار است.
سيد هاشم حسيني با بيان اينكه كه واژه خور يعني خورشيد و روز پس از شب يلدا را 'خور روز' يا روزخورشيد مي ناميدند، اظهاركرد:حتي نام خراسان نيز از خور به معناي خورشيد و سان به معناي سرزمين گرفته شده است.
وي با بيان اينكه براي همين طلوع خورشيد در اين سرزمين به نسبت ساير سرزمين ها از معناي عميقي برخوردار است و حتي شب يلدا هم به مناسبت اينكه نخستين بارقه هاي نور خورشيد به سرزمين خراسان باريده مي شود، جايگاه مهمي دارد، گفت: نزد مردم ايران به طور عام و مردم خراسان به طور ويژه، خورشيد نماد زندگي، روشنايي و كار و فعاليت است.
وي بيان كرد: به طور كلي شب يلدا شب زندگي، شادابي و مهرورزي و نيز شب انس و الفت است و از آنجا كه در دين مبين اسلام نيز صله رحم يكي از آموزه هاي اخلاقي مورد تاكيد است در اين شب پيوند دين، مذهب و سنت را به خوبي شاهديم.
اين كارشناس مردم شناسي افزود:در سرزمين خراسان به علت گستردگي زمين و منابع خدادادي اقتصاد و معيشت مردم از شيوه كشاورزي و دامداري تامين مي شده و به همين دليل مردم اين خطه پس از پايان مراحل كاشت، داشت و برداشت محصول، آغاز فصل سرما را زماني براي تجديد قواي خود مي دانستند و برگزاري آيين شب يلدا نيز توام با شب زنده داري و خوردن خوراكي هاي انرژي زا است.
حسيني بيان كرد:در اين شب پدربزرگ ها و مادر بزرگ ها كانون اصلي تجمع افراد خانواده هستند كه همين موضوع باعث افزايش حس احترام و ارزش گذاري كوچكترها به بزرگترها و تقويت حفظ همگرايي خانوادگي مي شود.
وي گفت:در اين شب بازگويي خاطرات و بازخواني افسانه ها از سوي پيرمردان خوش زبان و حتي خواندن متون منظوم و منثور مانند شاهنامه فردوسي، كتاب حمزه حيدري يا ديوان حافظ و حتي قصه هايي كه در بين عامه مردم از جايگاه خاصي برخورار بوده مانند داستان هاي امير ارسلان نامدار در اين شب در بين مردم رايج است.
وي با بيان اينكه برگزاري آيين شب زنده داري در طولاني ترين شب سال همراه با توصيه خوردن خوراكي هاي متعددي است، گفت: خوردن هندوانه در شب يلدا در كل كشور از جمله در بين مردم خراسان رضوي يك رسم ديرينه است.
حسيني اظهار كرد: بر حسب اعتقادات قديم در نگاه طب سنتي طبايع انسان به دو طبع سرد و گرم تقسيم بندي مي شد كه تركيبي از شدت و ضعف چهار عنصر خون، صفرا، سودا و بلغم در هر فرد مي دانستند.
اين كارشناس مردم شناسي بيان كرد: خراساني ها معتقدند كه خوردن هندوانه در شب يلدا باعث گرمي مغز و سوزندگي جگر مي شود و اعتقاد دارند خوردن هندوانه چهار عنصر اصلي كه شكل دهنده طبع انساني است را به حالت تعادل و اعتدال مي رساند.
حسيني بيان كرد:همچنين به دليل فرارسيدن فصل سرما انسان نياز به نيرو و توان بيشتري دارد كه خوردن مغز بسياري ميوه ها از جمله بادام، گردو و مغز ميوه هايي كه در خراسان زياد كشت مي شود مانند هندوانه، خربزه و كدو مرسوم است كه تهيه و آماده كردن اين ها معمولا توسط زنان صورت مي گيرد.
وي اظهار كرد: مراسم كف زني براي تهيه خوراكي بنام 'كف' يكي از مراسم ويژه مردم جنوب خراسان رضوي به ويژه در شهرستان گناباد است، كه در آن ريشه گياهي بنام 'بيخ' را در آب خيسانده و مي جوشانند و در ظرف بزرگي بنام طغار مي ريزند و سپس با دسته اي از چوب هاي نازك درخت گز كه در منطقه جنوب خراسان رشد مي كند، شيره ريشه درخت بيخ را به قدري به هم مي زنند كه به صورت كف در مي آيد و اين كف را با شيره شكر و مغز گردو و ساير چيزها مخلوط و مي خورند كه اين خوراكي طرفداران زيادي دارد.
وي گفت: شب يلدا در مشهد شب همنشيني و انس، الفت، دوستي و مودت اعضاي خانواده است و اگر در فلسفه شب چله دقت كنيم در اصل كسب مهرورزي و محبتي است كه از درون اين همنشيني به وجود مي آيد.
وي يكي ديگر از آداب و سنت هاي رايج در خراسان رضوي را ويژه تازه عروس ها و تازه دامادها دانست و گفت: در اين شب خانواده تازه داماد براي تازه عروس هدايايي را شامل 'خونچه هايي' از قواره هاي پارچه، كله قند و غيره را به عنوان 'ˈشب چله اي' مي برند.
حسيني افزود: برگزاري اين مراسم سبب مي شود بزرگان و اعضاي دو خانواده بيشتر با همديگر آشنا شوند و همين انس و الفت دو خانواده، بيشتر و موجب تحكيم و پيوند عميق تر خانواده هاي عروس و داماد و نيز تحكيم زندگي مشترك زوج جديد مي شود.
وي با بيان اين كه خراسان شمالي و خراسان رضوي به دليل دارا بودن اقوام مختلف، آيين هاي گوناگوني را در هر يك از ايام سال دارد، گفت: در برگزاري شب يلدا اشتراك هاي فراواني بين اقوام مختلف استان به چشم مي خورد.
وي اظهار كرد:مردم در قديم معتقد بودند ميان فرشته خوبي و بدي در اين شب جنگي در مي گيرد كه با شكست اهريمن (فرشته بدي) در طلوع آفتاب به پايان مي رسد.
وي بيان كرد:خواندن ترانه هاي دنباله دار بومي، با مضامين عاشقانه يا اميد و صميميت، نقالي خواني در كنار بهره مندي از هنرمندي نوازندگان و بخشي ها كه بيشتر در روستاها فعاليت داشتند، از جمله آيين هايي است كه بيشتر در ميان كردها مرسوم بود.
اين پژوهشگر در خصوص خواص ميوه هاي خاص اين شب ا اظهار كرد: بيشتر ميوه ها در حكم واكسني براي پيشگيري از بيماري بويژه سرماخوردگي بوده است.
وي گفت: از آن جايي كه طولاني بودن شب يلدا دغدغه ايجاد مي كرد، مردم سعي مي كردند با تفال زدن به ديوان حافظ كه اشعاري سراسر شور و پاكي است، اميد به زندگي را براي ميهمانان به ارمغان بياورند و اين شب دراز را كوتاه كنند.
7496/ 6012 گزارشگر: آرزو جاوداني ** انتشار دهنده: علي حيدر شاه حسيني