نيشابور، يكي از مراكز عمده و تاثيرگذار فرهنگ و تمدن ايراني و اسلامي در طول تاريخ تمدن ايران‌زمين است. اين ديار، همواره به عنوان كانون ترويج، شكوفايي و پاسداشت آيين‌هاي ايراني و اسلامي، نقش خود را ايفا نموده، و در حوزه‌ي فرهنگ عامه (فولكلور) نيز پايگاه و پاسگاه بسياري از آداب و رسوم ملي و مذهبي به شمار مي‌آيد. اين نوشتار، به بازشناسي و توصيف برخي از آيين‌هاي سنتي نيشابوريان از جمله؛ سيزده بدر، مراسم ازدواج، گراميداشت شب يلدا، سوگواري ماه‌هاي محرم و صفر، تمناي باران، خاك‌سپاري و عزداري درگذشتگان، روزهاي عرفه، جشن ختنه سوران، چهارشنبه سوري، نگهداري و نامگذاري نوزاد و جشن سده، پرداخته است.
- سيزده بدر
در اين روز هر كس به اتفاق خانواده ي خود با فاميل به دامنه ي كوه‌ها و دشت‌هاي سرسبز و نقاط زيبا و ييلاقي مي‌رود.جوانان در اين روز با هم كشتي مي‌گيرند و زنان دور هم جمع مي‌شوند و شادي مي‌كنند.
- مراسم ازداواج
بين مراسم شهر و روستا تفاوت بسيار است كه در اين مجال به اختصار به آداب و رسوم نقاط روستايي اشاره مي‌گردد.
-- همسر گزيني؛پدر و مادر براي پسر خود دختري را انتخاب مي‌كنند و به پسرشان معرفي مي‌نمايند كه اغلب بدون مخالفت پسر وارد مرحله ي خواستگاري مي‌شوند. امروزه انتخاب پسر و دختر نيز از اركان همسر گزيني است.
-- خواستگاري؛مادر با مشورت پدر به خواستگاري دختر مي‌رود و چنان‌چه رضايت خانواده‌ي دختر را جلب كنند، پدر و مادر پسر با نزديكان و اقوام به خواستگاري مي‌روند و به همراه خويش روسري، مقداري قند و انگشتر مي‌برند.
-- نامزدي؛در مدت نامزدي، خانواده‌ي پسر در روزهاي عيد مقداري گوشت، برنج و پارچه براي خانواده دختر مي‌فرستند و خانواده‌ي دختر، آن‌ها را دعوت مي‌كنند در اين مدت دختر و پسر هم‌ديگر را ملاقات مي‌كنند.
-- عقدكنان؛روز عقدكنان، خانواده‌ي پسر، وسايل خوراكي و مقداري لباس براي خانواده‌ي عروس مي‌فرستند و پدر پسر، حمامي و زن حمامي را براي دعوت مردان و زنان نزد خانواده عروس براي دعوت به صرف شام يا ناهار مي‌فرستند و دعوت‌شدگان مقداري قند يا شيريني به حمامي و زن او مي‌دهند و بعد از صرف غذا، ملا يا آخوند دختر را عقد مي‌نمايد. مهريه ي دختر، آب، زمين و گوسفند است.
-- عروسي؛عروسي معمولا دو شبانه‌روز به طول مي‌انجامد. روز اول پدر داماد و اقوام و فاميل را به خانه‌ي خويش دعوت مي‌نمايد و داماد نيز بر تختي كنار مجلس مي‌نشيند و هر يك از مدعوين پول يا گوسفند، به داماد هديه مي‌كند. روز بعد، زن سلماني سر و صورت عروس را آرايش مي‌نمايد. لباس‌هاي داماد را از خانه‌ي عروس و لباس‌هاي عروس را از خانه‌ي داماد، با ساز و دهل، به حمام مي‌برند و آن‌ها را با لباس‌هاي نو به خانه بر مي‌گردانند.
-- عروس بردن؛هنگام «عروس كشاني»، يكي از زنان فاميل داماد، وسيله‌اي را از خانواده‌ي عروس -كه به آن «عقل عروس» مي‌گويند- برمي‌دارد و در خانه‌ي داماد، آن‌را به عروس مي‌دهد. عروس را بر اسبي سوار مي‌كنند و افسار اسب را دايي يا پسر عمو يا برادر عروس مي‌كشد و تا خانه‌ي داماد او را همراهي مي‌كند. چند زن نيز با عروس به خانه‌ي داماد مي‌روند و يك الي دو شب، آن‌جا مي‌مانند. عروس را با ساز و دهل به خانه‌ي داماد مي‌برند. جلو خانه‌ي داماد، عروس، «پاانداز» طلب مي‌كند و تا پاانداز به او ندهند وارد خانه نمي‌شود. مادر يا پدر يا برادر داماد، گوسفند يا هديه‌اي ديگر به عروس مي‌دهد تا وارد شود. رنگ لباس عروس سفيد و محل حجله‌گاه، خانه‌ي داماد است. مادر عروس، يك روز بعد از عروسي به افرادي كه به داماد هدايايي دادند يك دستمال و مقداري شيريني مي‌دهد. پدر عروس، بعد از سه روز از عروسي، يكي از فاميل يا برادر عروس را به خانه داماد مي‌فرستد و عروس و داماد را به خانه‌ي خود، دعوت مي‌كند و گوسفند يا قطعه زميني را به آن‌ها هديه مي‌دهد.
- شب يلدا
در اين شب، مردم معمولا به خانه‌ي بزرگترها مي‌روند و تا نيمه‌ي شب مي‌نشينند. ميزبان، گوسفندي را ذبح نموده و از ميهمانان، پذيرايي مي‌نمايد. مردم در حد امكان، در شب يلدا، هندوانه مي‌خورند و معتقدند كه هر كس در اين شب هندوانه بخورد، تابستان، زياد تشنه نمي‌شود.
- مراسم ماه محرم و صفر
در روز عاشورا، مردم در قالب هئيت‌هاي عزاداري ضمن انجام مراسم ويژه به تهيه و پخت غذا -كه اغلب حليم است- مبادرت مي‌ورزند. در اين روز «علم ها» را از مساجد بيرون مي‌آورند. در روستاهاي اسحاق آباد و كليدر، بار و بسياري از نقاط ديگر نيشابور، نمايش «شبيه خواني» برگزار ميشود. در اين نمايش مذهبي، گروه‌هاي «شبيه خوان» با حركات و خواندن ابيات مناسب، «نوحه خواني» مي‌كنند و ماجراي ظهر عاشورا را عيناً بازسازي مي‌كنند. در روستاها، در بدو ورود هيئت‌هاي عزاداري به مدخل روستا، عده‌اي از عزاداران علم به دست در حالي كه علم ويژه ي عزاداري، پيشاپيش آن‌ها برده ميشود به پيشواز آنان مي‌آيند و به اصطلاح به هم «سلام» مي‌گويند و آن‌ها را به ميدان اصلي ده، راهنمايي مي‌كنند. پس از گرد آمدن همه‌ي گروه‌ها در ميدان اصلي، «نخل» را برمي‌دارند و دسته‌جمعي به سوي امامزاده‌ي روستا روانه مي‌شوند. پس از مراجعت از مزار، گروه‌ها بر حسب روستا، دسته دسته، به صرف ناهار فراخوانده مي‌شوند. مخارج تهيه‌ي حليم نيز توسط افراد خيّر تامين ميشود. در شهر نيشابور، دسته‌هاي گوناگون عزادار، در قالب هيئت‌هاي مختلف و گاهي با حركت دادن «علمات» از گوشه و كنار شهر به خيابان اصلي آمده و در طول آن به حركت و عزاداري مي‌پردازند. در اين مراسم كه معمولا در مسجد جامع به پايان ميرسد اشعاري درباره‌ي مظلوميت امام حسين (ع) و يارانش، خوانده ميشود. در روز اربعين حسيني نيز مراسم عزاداري و روضه‌خواني در داخل مساجد و منازل برپا مي شود. عده اي از زنان، در صبح اربعين «شله زرد» را كه از شب قبل آماده كرده‌اند بين همسايه‌ها و آشنايان تقسيم مي‌كنند. مراسم عزاداري در مساجد، حسينيه ها و منازل در روزهاي وفات حضرت پيامبر (ص) وفات حضرت فاطمه (س) و شهادت حضرت علي، ضمن اجراي مراسم احياي نوزدهم و بيست و يكم و بيست و سوم ماه مبارك رمضان و ساير روزهاي وفات يا شهادت ساير امامان معصوم (ع) و بزرگان دين با احترام خاصي برگزار مي‌گردد.
- تمناي باران و مراسم چوله قزك
با توجه به اين كه كشاورزي و دامداري در اغلب نقاط نيشابور اساس زندگي معيشتي مردم را تشكيل مي‌دهد و آب، به عنوان محور توليد در اين مناطق، نقش حياتي دارد، در موارد كمبود آب و نزولات جوي جهت نزول باران در برخي نقاط شهرستان مردم دعا نوشته و به شاخه‌هاي درختان مي‌بندند و يا زنان، «آش بي بي فاطمه» مي‌پزند و بين همسايه‌ها پخش مي‌كنند و در برخي مناطق نيز مردم، سه روز متوالي روزه مي‌گيرند و در آخرين روز به صحرايي مي‌روند و از خدا دسته‌جمعي طلب باران مي‌كنند. در مراسم «چوله قزك» نيز گروهي از كودكان در روستا، مترسكي مي‌سازند و به آن پارچه‌هايي الوان و لباس‌هايي بلند مي‌پوشانند و در كوچه‌هاي ده راه مي‌افتند و مي‌خوانند؛
چوله قزك باران كن
بارون بي پايـان كن
گندم به زير خـــاكه
از تشنگي هــلاكه
بزغاله شيـر ميــــه
چپو پنيـر ميـــــــــه
سپس به درب منازل مي‌روند و اهل خانه، مقداري شيريني و يا پول به آن‌ها مي‌دهند و گاهي مقداري آب هم روي بچه‌ها مي‌پاشند.
- مراسم فوت
نزديكان متوفي، اغلب به وسيله‌ي گفتن اذان و لا اله الا الله، همسايگان را جهت تشييع جنازه دعوت مي‌نمايند. قبل از دفن ميت، او را رو به قبله ميخوابانند و به آرامي چشم‌هاي وي را مي‌بندند، دست‌ها را به پهلو ميخوابانند و دو شصت انگشت پا را به وسيله‌ي تكه‌اي پارچه به هم مي‌بندند. بهتر اين است هر چه سريع‌تر قرآن‌خوان شروع به تلاوت قرآن كند و در ميان آن از بقيه بخواهد صلوات بفرستنند و براي ميت فاتحه بخوانند. در اغلب نقاط شهري و روستايي، مرده‌ها را در غســـال‌خانه مي‌شويند چوب زير بغل نيز دعانويسي شده و آماده است تا پس از شست وشوي ميت، آن را زير بغل وي قرار دهند، نيز بر هفت محل سجده‌گاه وي بر مبناي سنت ديني كافور مي‌مالند و با احترام وي را كفن مي‌پوشانند جنازه بر روي يك نردبان يا تابوت روباز تشييع ميشود و حاضرين لا اله الا الله گويان، وي را به سوي قبرستان مي‌برند. در جلو گروه تشييع كننده يك نفر ظرفي پر از خرما يا حلوا، حمل مي‌كند و در قبرستان بر روي قبر مي‌گذارند. هر يك از حاضرين با بيل مقداري خاك در قبر مي‌ريزند و بيل را وارونه به زمين مي‌اندازند تا نفر بعدي الي آخر.
همچنين ميت را تا حد امكان، شب‌هنگام دفن نمي‌كنند و مي‌گويند: نور ستاره، نبايد داخل قبر بتابد، باران نبايد داخل قبر بريزد. مراسم ختم و يادبود در روزهاي سوم و هفتم، چهلم و سال برگزار ميشود. در روزهاي يادشده قرآن‌خواني صرف غذا و رفتن به سر مزار برنامه‌ي كلي است. در شهر نيشابور در روزهاي ختم، حليم مي‌پزند و از شركت‌كنندگان در مراسم پذيرايي ميشود. پس از مراسم چهلم، عده‌اي از نزديكان با به همراه آوردن پيراهني براي مرد منزل و يك روسري و يا حتي يك پيراهن ]لزوما لباس‌هاي اهدايي بايد رنگي روشن داشته باشند[ براي زن منزل به نزد ايشان رفته و با دلداري دادن آن‌ها، لباس‌هاي مشكي را از تن‌شان در مي‌آورند تا از عزا درآيند.
- روز عرفه
به روز عرفه، «روز علفه» نيز مي‌گويند. علفه، دو روز مي‌باشد؛
1. علفه ي كهن، آخرين روز سال مي‌باشد كه مردم به قبرستان مي‌روند و براي آمرزش اموات خود فاتحه مي‌خوانند.
2. علفه ي نو، روز اول سال نو مي‌باشد كه مردم به مساجد مي‌روند قرآن مي‌خوانند بعد هم به خانه‌ي خود برگشته و به ديدن بزرگترها مي‌روند.
- مراسم ختنه سوران
از مراسم معمول و متداول در اين شهرستان مراسم ختنه سوران پسران در سنين 4 يا 5 سالگي است كه دعوت كننده حمامي بوده و در اغلب روستاها روز ختنه سوران پسر را حمام مي برند. چشم هايش را سرمه مي كشند و لباس نو بر تنش مي پوشانند و در خانه اي كه همه جمع اند اسپند دود مي كنند و دهل وسرنا مي زنند و پسر را به تيغ سلماني مي سپارند. اين رسم در گذشته بسيار پرشور و آييني بوده كه البته در نقاط شهري به ندرت برگزار مي شود. از مراسم خاص اين منطقه آن است كه به ختنه شونده - براي اينكه برايش مشغوليت ذهني ايجاد نمايند - مي سپارند كه سيلي محكمي به گوش سلماني بزند و برحسب سنگيني دست وي و ثروت خانواده اش به سلماني انعام مي دهند و هنگام ختنه، دهان پسر را كه از درد داد مي كشد از شيريني و نقل و نبات پر مي كنند و پسر را هديه هاي زياد نثار مي كنند.
- چهارشنبه سوري
جشن ويژه ي آخرين چهارشنيه سال مي باشد كه در اين روز دخترها و پسرها، كوزه ي آبي را از پشت بام خانه ي خود به داخل كوچه پرتاب مي كنند و معتقدند كه هر كس در اين روز كوزه آبي بشكند روز قيامت يك كوزه ي آب به او خواهند داد و بدين صورت بلاها نيز از خانه دور مي شوند. مردان روستا در اين روز به تير اندازي مي پرداختند و اهالي روستا بيرون از ده آتشي روشن مي كردند و از روي آن مي پريدند، هنگام پريدن از آتش خطاب به آتش مي گفتند: «زردي من از تو، سرخي تو از من»
- مراسم تولد
ماما يا دايه، وظيفه‌ي مراقبت از زائو و نوزاد، از بدو تولد تا چهل روز بعد را بر عهده دارد. به عنوان اولين اقدامات براي سلامتي زائو و نوزاد، زير سر زائو، خنجر، قرآن و سوزن و ... قرار مي‌دهند و حتي به گوشه‌ي يقه‌ي پيراهنش يك سنجاق آويزان مي‌كنند. اين اشيا از جهت دفع «آل» گذاشته مي‌شوند چرا كه معتقدند اگر آل بياييد جگر زائو را با خود مي‌برد و در خاكستر قرار مي‌دهد و يا جگر زائو را به آب مي‌زند. دايه پس از قطع ناف اضافي نوزاد، آن را زير خاك دفن مي كند و بر محل زخم، روغن گوسفند مي‌مالد. در نيشابور، اعتقاد بر اين است كه اگر ناف اضافي را زير درخت سيب قرار دهند فرزند زيبا ميشود. مراسم نام گذاري معمولا در روز دهم، انجام ميشود، نام نوزاد را معمولا به چند روش انتخاب مي‌كنند: يا انتخاب اسم از روي قرآن كريم يا انتخاب قبلي يا نام آبا و اجداد وي و يا اگر روزهاي تولد مصادف با مراسم يا دهه‌ي عاشورا، عيد قربان و ساير روزهاي خاص مذهبي و ... باشد نام نوزاد را به احترام بزرگان دين و نيز همراهي با مراسم مذهبي: حسين، زينب، قربان، حاجي و... مي گذارند. در روز دهم اذان و اقامه در گوش نوزاد مي‌گويند و هر كدام از بستگان هديه و پول بر بالين نوزاد، قرار مي‌دهند.
- جشن سده
اين جشن دل انگيز و كهن، در شب‌هاي يازدهم و دوازدهم و سيزدهم بهمن ماه برگزار مي‌گردد. در غروب روز دهم بهمن ساكنان ده، بر بلندترين بام خانه‌ي خود مي‌روند و بوته‌هاي صحرايي را به طرز خاصي برروي هم مي‌چينند. به محض اينكه آفتاب در پس افق پنهان شد و تاريكي، همه جا را فرا گرفت بزرگ خانواده، آتش به بوته‌ها مي‌زند. همين كه شعله‌ي آتش به هوا برخاست، فرياد شادي از حلقوم اهل خانه به هوا برمي‌خيزد، شعله‌ي آتش تا ارتفاع زيادي به هوا صعود مي‌كند، باد شعله‌ها را در هم مي‌پيچد و بوته‌ها با صداي مخصوص مي‌سوزند و صداي جرقه‌ي آن‌ها، زن و مرد و كودك را كه به دور آتش حلقه زده‌اند به وجد و سرور مي‌آورد، ولوله و هياهو در ده مي‌پيچد، جوانان نيز از بيابان توده‌هاي هيزم فراهم آورده و آتش مي‌زنند با اوج گرفتن شعله‌هاي آتش به دور آن مي‌چرخند و مي‌رقصند و همه با هم پيرامون آتش پاي‌كوبي و جست و خيز مي‌كنند و اين شعر را كه در حقيقت سرود سده است با آهنگ مخصوص مي‌خوانند:
آي سده، سده، سده
صد به غله، پنجه به نوروز
آي سده، سده، سده
صد به غله، پنجه به نوروز
زنون بي شو، چله بدرشو
زنون شو دار، به غم گرفتار
صد به غله، پنجه به نوروز
دخترن دخنه، د فكر جمه، نوروز بي يمه
صد به غله، پنجه به نوروز
دخترن دخنه، برشو منله
آي صد به غله، پنجه به نوروز
سده در پشت دار، بميرن غله دار
صد به غله، پنجه به نوروز
ده سده ما، ميشود د گله ما
- منبع:
· «آداب و رسوم نيشابور»، وب‌گاه تاپ ايران تراول، تاریخ مشاهده: 14/06/1384. به کوشش ققنوس شرق، ابرشهر: دانشنامه نیشابور، شهریورماه 1384.