یلدااز دو بخش “یل” به اضافه “دا” تشکیل شده است ؛ « یل + دا = یلدا »
در زبان لری که از بازمانده های زبان هخامنشیان است ”یل” را به معنای بزرگ دانند و به مادر ” دا ” گویند.
هخامنشیان اعتقاد داشتند که شب اول زمستان دانه های گیاهان در زیر خاک جوانه می زنند و شروع به روییدن می کنند و به همین سبب اولین ماه زمستان را دی می گویند.
پس یلدا به معنی رویش و زایش است
یلدا = رویش بزرگ
واژه یلدا، از دوران ساسانیان که متمایل به ، بکارگیری خط سُریانی (الفبای از راست به چپ) شده بودند به کار رفته است.
یلدا همان میلاد (به معنای زایش) زادروز یا تولد است که از زبان سامی وارد پارسی شده است.
باید دانست که هنوز در بسیاری از نقاط ایران مخصوصاً در جنوب و جنوب خاوری برای نامیدن بلندترین شب سال، به جای شب یلدا از واژه مرکب شب چله استفاده می شود.
در دوران کهن، شب مظهر تاریکی و تباهی و وحشت بوده و اغلب سعی می کردند که شب هنگام با افروختن آتش و افزودن نور، خانه روشن باشد.
تا پلیدی و تباهی در آن راه نیابد. شب یلدا طولانی ترین شب است. یعنی تسلط تاریکی بر زمین از تسلط نور خورشید و روشنایی می کاهد. و چون فردای این شب روشنایی بر ظلمت غالب و روز طولانی می شود، ایرانیان تولد دوباره خورشید را که مظهر روشنایی است جشن می گیرند.
ایران کشوری با فرهنگی غنی است که مردمانش بنا به ذوق و سلیقه و طبیعت منطقه ای که در آن زیست می کنند، هر یک برای برگزاری سنت های کهن آداب خاص خود را دارند.
آیین شب یلدا یا شب چله، خوردن آجیل مخصوص، هندوانه، انار، شیرینی و میوه های گوناگون است که همه جنبه نمادی دارند و نشانه برکت، تندرستی، فراوانی و شادکامی هستند.
یکی دیگر از رسم های بی نظیر شب یلدا، «فال حافظ گرفتن» است اگر رسم ها و آیین های دیگر یلدا را میراثی از فرهنگ چند هزار ساله بدانیم، ولی فال حافظ گرفتن در شب یلدا در سده های اخیر به رسم های شب یلدا افزوده شده است.
این سنتها، در واقع اصلی ترین مراسم شب یلدا است که در تمامی شهرهای ایران و حتی ایرانیان مقیم خارج از کشور به همین صورت انجام می شود.
اما با توجه به گونه های مختلف فرهنگی در ایران هر شهری بنا به فرهنگ خود رسم و رسوم های متفاوتی دارد که همین امر باعث جذابیت این شب طولانی و سرد شده است.