قبل از اینکه ساختن سه‌تار را به طور سنتی تشریح کنم لازم می‌دانم دربارهٔ چگونگی پیدایش این ساز عرفانی و سیر تکامل آن به گونه‌ای که امروز در دست ماست، با بهره‌گیری از دانش با استادان نوازنده و همچنین سازندگان معمر سه مطلب را بیان کنم.
گویا این ساز اقتباسی است از دو تار خراسانی و تنبور کردستانی. کسانی که به طراحی و ساختن این ساز مبادرت ورزیده‌اند، استادانی بوده‌اند که نیاز به ساز کوچک و کم حجمی داشته‌اند که بتوانند با حجم کم، جوابگوی آوازها و ردیف‌های سنتی این مرز و بوم باشد. بنابراین با دقت فراوان این ساز را طراحی کرده‌اند و با پرده‌بندی‌های مناسب و حساب شده، اصوات و آوازهای سنتی ایرانی (حتی شرقی) را از این ساز به دست آورده‌اند، و در این راه موفق شده‌اند.
قبل از اینکه ساز تار به وجود آید، سه تار وجود داشته است. گمان می‌رود که اولین سازندهٔ تار از اندازه‌های ساز سه‌تار کاسه بزرگ استفاده برده باشد، چون اندازه‌های سه‌تار کاسهٔ بزرگ، از لحاظ طول دسته یعنی شیطانی تا لبه کاسه با اندازه‌های تار یکسان است و تعداد پرده‌ها نیز مانند آن است و هیچ تفاوتی بین این دو پرده‌بندی وجود ندارد. بدین لحاظ، نوازندهٔ تار ۔ چنانچه ناخن انگشت اشاره را تمرین دهد - به آسانی می‌تواند سه‌تار را هم بنوازد، زیرا تفاوت نوازندگی تار با سه‌تار این است که تار را با مضراب فلزی می‌نوازند، امّا سه‌تار را با ناخن انگشت اشاره. فرق دیگر در زدن مضراب‌های راست و چپ است که عکس همدیگرند، یعنی مضراب راست تار را از بالا به پایین روی سیم‌ها فرود می‌آید و مضراب چپ از پایین به بالا. اما در سه‌تار مضراب راست از پایین به بالا روی سیم‌ها می‌خورد و مضراب چپ از بالا به پایین.
صدای ملایم و دلنشین و آرام بخش این ساز همه علاقه‌مندان و شیفتگان موسیقی سنتی ایران زمین را به خود جلب کرده است. کمتر سازی سراغ دارم که اینقدر طرفدار داشته باشد. بیشتر نوازندگان دیگر سازهای سنتی، گهگاهی ناخنی به ساز سه‌تار می‌زنند و آرامش می‌یابند. جذابیّت سه‌تار، باعث پیدایش نسلی متبحّر و ماهر در ساختن این ساز که در رأس آنها استاد حاج طاهر قرار دارد. ناگفته نماند که سید جلال علیمحمد صفائی - مفتح السلطان - و عشقی سه‌تارهای خوش صدا و زیبایی ساختند. از استادان سه‌تار ساز، عشقی را می‌توان نام برد که سه‌تارهای زیادی ساخته و ساخته‌هایش از حیث صدا و اندازه و زیبایی الگو از اهمیت خاصی برخوردار است و امروز بیشتر سه‌تار سازان از الگوی استاد عشقی تقلید می‌کنند. باید گفته شود که عشقی از شاگردان ممتاز سید جلال بوده است.
این ساز کوچک و خوش صدا در میان سازها جای خود را باز کرد و نوازندگان چیره دست و بلند آوازهای را پروراند که تاکنون همتایی نداشته‌اند. از آن جمله آقامیرزاعبدالله و خانواده‌اش (معروف به خاندان هنر)، خصوصاً فرزند گرامی‌اش زنده یاد استاد احمد عبادی. غیر از این خانواده، عده‌ای بودند که به واسطه یابی واسطه تحت تعلیم آقا میرزاعبدالله قرار داشتند از قبیل دکتر مهدی صلحی (منتظم الحكما) استاد درویش خان که از شاگردان ممتاز آقامیرزاعبدالله در ساز سه‌تار بوده و خود نیز کسانی را تربیت کرده است. (ابتدا استاد ابوالحسن صبا سه‌تار را نزد آقا میرزاعبدالله تمرین کرد و پس از آن نزد استاد درویش خوان تکمیل نمود) برگرفته از کتاب «سرگذشت موسیقی ایران» نوشته، روح الله خالقی و استاد ارسلان خان درگاهی که در نواختن ساز سه‌تار شهرت فروان داشت.
ساز سه‌تار قبل از استاد احمد عبادی چندان شهرت نداشت. استاد عبادی با نواختن این ساز در رادیو و شرکت در برنامه «گلها» و سایر برنامه‌ها آنچنان که شایسته این ساز بود، آن را به دنیا معرفی کرد. نگارنده زمانی که در محضر استاد تمرین سه‌تار می‌کرد، در لاروسی که حدود دو هزار صفحه داشت و در فرانسه چاپ و نشر شده بود، و اختصاص به نوازندگان برجستهٔ دنیا داشت، نام احمد عبادی را در آن مشاهده کرد. این می‌رساند که سازهای سنتی ما و نوازندگان آن شهرت جهانی دارند، در حالی که خود ما با بی‌اعتنایی از کنار آنها می‌گذریم و به داشته‌های خود اهمیت نمی‌دهیم.
به هر صورت ساز سه‌تار سازی است که از قدمت زیادی برخوردار بوده و قبل از آقامیرزا عبدالله نیز کسانی بوده‌اند که با این ساز آشنایی داشته و شهرتی به هم رسانده بودند. از قبیل مشتاق عليشاه کرمانی که سیم همگام را به سه‌تار اضافه کرد و به سیم مشتاق شهرت دارد، اما تاکنون کسی به اندازهٔ «خاندان هنری» که در رأس آن آقا علی اکبر قرار داشته و بعد از فوت او برادر زاده‌اش آقا غلامحسین که مربی آقامیرزا عبدالله و آقاحسینقلی است که این خود خدمت ارزنده‌ای است به موسیقی ردیفی و سنتی این مرز و بوم و نمایانگر این واقعیت است که این «خاندان» در نگهداری موسیقی ایران زمین سهمی به سزا داشته‌اند.
بعد از ۶۰ سال ساختن ساز و طبعاً نوازندگی آنها و کسب نظر از استادان موسیقی و اینکه هر سازنده‌ای باید طرز نواختن سازش را بداند. به این نتیجه رسیده‌ام که هر سازی شخصیت نهفته‌ای دارد که آن را بروز می‌دهد، با سازنده‌اش درد دل می‌گوید، با نوازنده‌اش راز دل می‌گوید و با شنونده‌اش هم‌صحبت و هم‌کلام می‌شود گوئی دو روح‌اند در یک بدن، شاید به این خاطر بوده است که هر یک از شعرای نام‌دار ایران بنا به برداشتشان از هر سازی، وصف آن را با اشعاری نغز بیان کرده و راز دل خود و ساز مورد نظر را در قالب شعر بیان نموده‌اند مثلاً مولوی آن خداوند بیان و قلم، در وصف ساز نی چنین سروده است: (بشنو از نی چون حکایت می‌کند – وز جدائی‌ها شکایت می‌کند -کز نیستان تا مرا ببریده‌اند - (از نفيرم مرد و زن نالیده‌اند - سینه خواهم شرحه شرحه از فراق - (تا بگویم شرح درد اشتياق...
ساخت سه‌تار
انواع سه‌تار: سه‌تار یک تکه، سه‌تار ترکی، سه‌تار کتابی و سه‌تار پوستی.
اجزای سه‌تار: کاسه، دسته، گوشی، خرک، سیمگیر، شیطانک، صفحه سه‌تار که خود، شرحی جداگانه دارد.
وسایلی که برای ساخت سه‌تار به کار می‌رود: چوب برای کاسه و دسته و گوشی و خرک - شاخ قوچ برای سیمگیر و شیطانک. همان‌گونه که در مبحث تار ذکر شد، وسایلی که برای ساختن سه‌تار استفاده می‌شود باید از بهترین نوع باشد. برای اتصال قطعات ساخته شده، به چسب خوب احتیاج دارید. در فصل ساخت تار راجع به چسب مطالبی ذکر گردید، به جاست در اینجا هم به نوع چسب و آماده کردن آن برای چسباندن قطعات اشاره شود. چسب مورد نظر سریشم گرم است که سریشم سازان آن را از پوست و سایر اجزای حیوانات که مادهٔ لزج در آنها وجود دارند می‌سازند. بهترین سریشم ایران را در یزد می‌سازند و به صورت ورقه‌هایی به بازار عرضه می‌کنند. قبلاً تمام سازسازان و نجاران از این نوع چسب استفاده می‌کردند و عیب آن این بود که پس از مدتی به دلیل نفوذ هوای گرم و سرد خاصیت خود را از دست می‌داد و قطعات به مرور زمان از هم باز می‌شدند. اما امروز اگر سریشم یزدی را دو برابر و سریشم خارجی را یک برابر بگیرید و مقداری نبات داخل آن بریزید، دوامش بیشتر است.
پس از تهیهٔ سریشم، برای به عمل آوردن آن، ابتدا دو ظرف فلزی کوچک برای سریشم خشک و دیگری بزرگتر برای ریختن آب آماده کنید. ۱۲ ساعت قبل از درست کردن سریشم، مقداری آب سرد روی سریشمهایی که در ظرف کوچک ریخته‌اید، بریزید و بگذارید خیس بخورد. بعد از خیس خوردن سریشم‌ها ظرف کوچک را داخل ظرف بزرگ که مقداری آب در آن ریخته‌اید، بگذارید و روی شعله ملایم قرار دهید تا آب جوش آید، بعد با یک انبردست، ظرف حاوی سریشم را بگیرید و به وسیلهٔ یک قطعه چوب سریشم‌ها را هم بزنید تا کاملاً حل شود. زمانی که چوب مورد نظر را از داخل سریشم‌ها بیرون آوردید و دیدید که سریشم به صورت قطره از سر چوب می‌چکد، معلوم می‌شود که هنوز سریشم برای کار آماده نشده و باید مدتی دیگر روی شعلهٔ چراغ بماند. اگر دیدید که روی سریشم لایه بست، آن را از روی شعله بردارید. این سریشم برای کار آماده شده است. چنانچه آب داغ داخل ظرف سرد شود، طبعاً سریشم هم سرد خواهد شد، پس لازم است همیشه این آب داغ بماند تا سریشم داخل ظرف سرد نشود. اگر سریشم در اثر ماندن در ظرف آب داغ سفت شد، با یک قاشق غذاخوری مقداری از آب داغ داخل ظرف را در آن بریزید و به هم بزنید تا به صورت اولیه برگردد. عده‌ای از سازندگان وسایل موسیقی برای سهولت کار از چسب سرد استفاده می‌کنند.
این چسب چون از مادهٔ پلاستیکی ساخته شده، در هنگام چسباندن قطعات فاصله ایجاد می‌کند، زیرا مثل چسب گرم خشک نمی‌شود صدا را به تمام کاسهٔ سه‌تار یا تار منتقل نمی‌کند و در نتیجه صدادهی ساز را کم می‌کند. خصوصاً در زمانی که احتیاج به جدا کردن قطعات از یکدیگر باشد مشکل به وجود می‌آورد. به هیچ‌وجه نباید با چسب سرد سه‌تار و همچنین دسته تار و سه‌تار را به کاسه چسباند. توجه داشته باشید سازی که با صرف دقت بسیار ساخته و پرداخته می‌شود باید به صورت یک اثر هنری باقی بماند. همیشه از شاگردانم خواسته‌ام که کار هنری را برای نفس هنر انجام دهید نه برای انتظارات دیگر، زیرا کار هنری ماندنی است.
به طور کلی می‌توان برای ساخت سه‌تار از چوب‌های مختلف استفاده کرد امّا مناسب‌ترین چوب برای سه‌تار، دوتار و تنبور چوب توت است. این چوب به وسیله استادان با تجربه تأیید شده و جملگی برآنند چوب توت صدادهی بیشتر و بهتری دارد و از طرف دیگر چنانچه در موقع برش آن توجه بیشتری به عمل آید، کار زیباتر و خوش صداتر در خواهد آمد و این همانی است که باید رعایت شود. هر چه از عمر چوب بیشتر گذشته باشد و قطر بیشتری داشته باشد برای ساختن ساز مناسب‌تر است، مشروط بر اینکه داخل چوب (یعنی مغز چوب) پوک و پوسيده نباشد. قطر چنین چوبی باید کمتر از ۷۵ سانتی‌متر نباشد و چنانچه کندهٔ درخت توتی به قطر ۷۰ سانت گیر آوردید و خواستید از آن سه‌تار یک تکه بسازید، ابتدا آبخور چوب را مشخص کنید تا کار راحت‌تر انجام شود. اگر آبخور چوب معلوم نباشد باید کنده را برش بزنید تا آبخور چوب پیدا شود پس از پیدایش آبخور ته کنده را چهار قسمت مساوی کرده و خط بکشید به طوریکه یکی از خطوط درست در راستای آبخور چوب گیرد. چنانچه طول کندهٔ شما ۶۰ سانت باشد، این کنده ۸ عدد کاسهٔ سه‌تار به گونه‌ای که ذکر می‌گردد به دست خواهد داد.
پس از برش چوب به طریقی که ذکر شد، اکنون چهار قطعه چوب دارید به شکل هرم مثلث‌القاعده که طول آن ۶۰ سانت است. اول باید قسمت پوست روی کندهٔ درخت را دقیق با ارهٔ فلکه نجاری در کارخانه ببرید و بعداً آن را رنده نموده تا سطح بیرونی کنده صاف شود. سپس قسمت صاف کنده را طوری ببرید که از لبه قسمت رنده شده بیرونی کنده حداقل ۲۰ سانت بماند و نیز قسمت بیرونی کننده مقدار ۲۰ سانت جدا کرده و دو طرف آن را به وسیله ارّه ببرید و بعد رنده بزنید. حال کنده درخت قبلاً چهار قاچ شده و به شکل منشور مثلث‌القاعده درآمد، با انجام دادن این برشها به شکل تقريباً مکعب مستطیلی درآمده که طول آن ۶۰ سانت و هریک از ابعاد قاعده مکعّب مستطیل ۲۰ سانتی‌متر است که باید طول ۶۰ سانتی‌متر را به دو قسمت مساوی تقسیم کرد و ببرید.
حال دو مکعب مستطیل دارید که ابعاد آن ۲۰×۲۰×۳۰ است که باید الگو را روی آن کشید. قبلاً ذکر شد که معمولاً سه اندازه سه‌تار داریم: بزرگ، متوسط و کوچک و هریک از استادان قالبهای مخصوص به خود دارند اما همگی آنها اندازهٔ طول دسته از شیطانک تا لبه کاسه را یکسان انتخاب کرده‌اند. فقط در الگوی کاسه قدری با هم تفاوت دارند.
الگویی که در اینجا برای ساخت سه‌تار یک تکه انتخاب شده، الگوی سه‌تار استاد حاج طاهر است. اگر توجه کنید پهنای صفحه هرچند سانت که انتخاب شده، ارتفاع کاسه هم باید به همان اندازه باشد.
برای کشیدن الگوی صفحه روی مکعب مستطیلی که در اثر برش به وجود آورده‌اید دو راه موجود است، اول اینکه الگو را روی قسمت بیرونی چوب قرار داده و دور آن را خط بکشید. دوم، اگر قسمت درونی چوب (یعنی مغز چوب) اندازه دور الگو را بدهد، قالب الگو را روی قسمت مغز چوب قرار داده و دور آن را خط بکشید، در این صورت قسمت بیرونی پشت کاسهٔ سه‌تار قرار می‌گیرد. فرق این دو روش بریدن در این است که برش اولی سه‌تار قدری صدایش ریز خوانتر و در روش دوم صدای سه‌تار بم‌تر می‌شود. همینکه الگوی صفحه را روی مکعب مستطیل ذکر شده کشیدید دور آن را با ارّه دور بری ببرید و آن را با تیشهٔ معمولی نجاری فرم دهید. وقتیکه شکل‌دهی با تیشه به پایان رسید باید رد تیشه‌ها را با چوب ساب ترسایی بسایید تا شکل دلخواه و صحیح درآید و بعد از آن به طریقی که ذکر خواهد شد، داخل کارتان را درآورید.
برای درآوردن داخل کاسه سه‌تار یک تکه، پس از اینکه شکل بیرونی مورد نظرتان را سازمان دادید، باید محلی را که بعداً به دسته سه‌تار وصل می‌شود، دم گیره قرار دهید و گیره را محکم کنید تا کار دم گیره لق نزند. بعداً دور تا دور کاسه را به اندازهٔ ۶ تا ۷ میلی‌متر فرورفتگی ایجاد کنید. سپس از وسط کاسه با همان مغار گیلویی و چکش لاستیکی شروع به درآوردن داخل کاسه کنید. این درآوردن باید به نحوی باشد که گودی‌ای در وسط کاسهٔ سه‌تار ایجاد شود تا برسد به حدود یک سانتی‌متری ته کاسه.
این گودی باید بصورت قیف درآورده شود، تا در هنگام کار مغار بتواند طول داخل کاسه را یکنواخت بردارد و پایین ببرد. اگر تیشه‌کاری داخلی را تمرین کرده باشید و دست آماده باشد می‌تواند کل کاسه را با تیشه مغاری درآورید.
اگر یادتان باشد در چند سطر پیش گفته شد که دور سه تار کاسه را با مداد به اندازه ۶ میلی‌متر جدا کنید و بعد از آن با مغار گیلویی فرورفتگی‌ای به اندازه ۵ تا ۷ میلی‌متر روی خط مدادی دور کاسه به وجود بیاورید. این کار از اول تا آخر راهنمای شماست. و باید تا این حدود داخل کاسه را خالی کنید سعی شود در موقع خالی کردن داخل کاسه لطمه‌ای به لبه‌های کاسه نخورد این کار را به صبر و دقت انجام دهید. چنانچه خستگی بدنی یا فکری پیدا کردید کار را کنار بگذارید و ادامه ندهید. عجله نکنید، اگر کار مدتی دیرتر تمام شد بهتر از این است که به آن خدشه‌ای وارد شود..
حال قطر چوبی که برای ساختن سه‌تار یک تکه در نظر گرفته‌اید، کمتر از ۷۰ سانت باشد. (مثلاً ۴۰ سانت) می‌توانید کنده را طوری نصف کنید که در آبخور آن در محل برش ارّه قرار گیرد. آبخور را از وسط چوب و مکعب مستطیل ذکر شدهٔ قبلی را از میان کنده درآوريد و الگوی کارتان را روی آن قرار داده و دورش را خط بکشید و در کارخانه نجاری با ارّهٔ دوربری دور الگو را ببرید و بعد طبق راهنمایی قبلی کار را شکل دهید. باز در اینجا دو راه برای کشیدن الگو روی مکعب مستطیلی که آماده کرده‌اید موجود است، یکی این که قالب سه‌تار را روی قسمت پوستهٔ کنده در صورتی که محل داشته باشد، بگذارید و دور آن را خط بکشید و دیگر اینکه الگوی کار را روی مغز چوب قرار دهید و اقدام به کشیدن خط دور آن کنید و سپس آن را ببرید. توجه کنید این اندازه داده شد. یعنی (مکعب مستطیلی که اندازه آن ۲۰×۲۰×۳۰ است) برای سه‌تار یک تکهٔ بزرگ است، نه برای سه‌تار متوسط و کوچک.