انشا در مورد شهرستان مرند

موقعیت جغرافیایی

شهرستان مرند به مرکزیت شهر مرند با مساحت 6/3285 کیلومتر مربع معادل 2/7 درصد از كل مساحت استان در شمال غرب استان آذربایجان شرقی واقع شده است. این شهرستان ازنظر مختصات جغرافیایي در عرض شمالي ٣٨ درجه و ١٧ دقیقه الي ٣٨ درجه و ٥٣ دقیقه و در طول شرقي ٤٥ درجه و ١٤ دقیقه الي ٤٦ درجه و ١٢ دقیقه قرار گرفته است. این محدوده بر مبنای تقسیمات سیاسی سال 1388، دارای دو بخش؛ مرکزی و یا­مچی و 9 دهستان (شامل؛ بناب، دولت ­آباد، زنوزق، کشکسرای، میشاب شمالی، هرزندات شرقی، هرزندات غربی، ذوالبین و یکانات) است. مرکز سیاسی شهرستان، شهر مرند می­باشد که در فاصله 57 کیلومتری شمال غرب تبریز و در محور ارتباطی زمینی ایران با ترکیه و اروپا قرار گرفته و از این نظر موقعیت ویژه­ای در استان و کشور دارد.

بخش مرکزی دارای 7 دهستان و 4 نقطه شهری به نام­های؛ مرند، زنوز، کشکسرای و بناب جدید است. بر مبنای نتایج آخرین سرشماری عمومی در سال 1390 این بخش دارای 104 آبادی دارای سکنه است. از این تعداد 20 آبادی کمتر از 20 خانوار و 84 آبادی بالای 20 خانوار هستند.

پیشینه تاریخی

مرند یکی از قدیمی­ترین شهرهای استان است که به استناد آثار نویسندگان تاریخی از پیشینه غنی فرهنگی و سابقه طولانی تمدن برخوردار است. مرند در زبان ارمنی به معنی دفن یا دفینه است و شاردن در سیاحتنامه خود این منطقه را محل دفن حضرت نوح دانسته است. از نظر وی مرند از یک لغت ارمنی اشتقاق یافته و در مرند کوهی که کشتی نوح در آن توقف کرد و وی را از طوفان نجات داد، مشاهده می­شود.

این شهر در دوران کلده و آشور یکی از مراکز مهم قدرت بوده است. بطلمیوس جغرافیدان معروف یونان از این شهر با نام مانداکاران یاد می­کند. این شهر در طول تاریخ توسط اقوام مختلف بخصوص رومیان، اعراب، گرجی­ها و مغول­ها ویران شده و دوباره ساخته شده است.

اسناد تاریخی و نوشته­ های محققین، نخستین آثار تمدن انسانی در جنوب رود ارس را به هزاره چهارم قبل از میلاد یعنی حدود 6 هزار سال پیش تخمین زده­اند. اقوام بومی ساکن این منطقه با ایجاد جوامع ابتدایی و دهکده ­های متکی بر فرهنگ و تمدن کشاورزی، شالوده شهرهای مهمی چون مرند را بنیان نهاده­ اند.

نویسندگان در مورد وجه تسمیه این شهر روایات فراوان و متفاوتی را نقل کرده­اند. مرند سرزمین قوم مروا، مرند شهر مارلانای مسیحی، مانداگارنا یا مورندای باستان و محل تدفین حضرت نوح از جمله این روایات هستند که تأکیـــد بیشتر در این زمینه با توجه به نزدیکی این شهر به کوه­های آرارات، به محل تدفین حضرت نوح می­باشد. از طرف دیگر مطابق نوشته­ های تورات، مسجد بازار مرند که به مسجد مادر حضرت نوح شهرت یافته محل قبر مادر حضرت نوع است که در چندین سند تاریخی ذکر شده است.

نکته آخر اینکه این شهرستان یکی از شهرستان­های قدیمی و با سابقه استان است و آثار متعدد فرهنگی و تاریخی از اقوام مختلف در این محدوده یافت می­شود.

تاريخچة مرند

كلمة مرند در زبان ارامنه دفن يا دفينه است كه مي‌گويند مرند محل دفن نوح پيغمبر (ص) مي‌باشد. شاردن فرانسوي مي‌نويسد:«اسم اين شهر از يك فعل ارمني به معناي دفن كردن گرفته شده‌ است كه تركيبي از دو كلمة مر+ اند يعني مراند به معني مادر آنجاست. مي‌باشد»

در مورد وجه تسميه مرند مي‌گويند: بناي اين شهر به امردختر مسيحي به نام ماريانا ساخته شده‌است. وي كليساي بزرگي در اين محل بنا كرد كه اكنون تبديل به مسجد جامع شده است به همين دليل نام اين شهر ماريانا خوانده مي‌شد و بعدها به مرينه و مروند معروف شد و اكنون به مرند تبديل شده‌ است.

شهرستان مرند از نقطه نظر تاريخي داراي قدمتي به اندازه تاريخ ايران است و به چند قرن پیش از ميلاد مسيح می رسد. در دايره المعارف بزرگ اسلامی آمده است كه مرند مركز سكونت اقوامی مهم در دوره كلده و آشور بود. از اينرو با توجه به تاريخ کهن و ويژگي­هاي فرهنگي و اجتماعي اين شهرستان آثار تاريخي و فرهنگي با ارزش متعددي تاکنون شناسايي و به ثبت رسيده است. از آن ميان آثار ارزشمندي از جمله قلاع، تپه های باستانی، بقعه، آرامگاه،کاروان سرای هلاکو،حمام های قديمی، پل، مساجد و کليساهاي تاريخي تنها بازتاب بخشي از ميراث تاريخي و فرهنگي گران مايه اين شهرستان است.

در مجموع 41 اثر تاريخي در اين شهرستان به ثبت رسيده است. آثار بسيار باارزش ديگری هم از ديدگاه باستان شناسی در شهرستان مرند وجود دارند كه نيازمند مطالعه دقيق تری مي­باشند. ليست آثار ثبت شده تاريخي شهرستان مرند در جدول شماره 11 نشان داده شده است. همچنين نقشه شماره 4 موقعيت مناطق و محدوده ­هاي آثار تاريخي و فرهنگي را در سطح شهرستان نشان مي­دهد.

مسجد جامع مرند

اين مسجد در اوايل سدة هشتم يعني در سال 731 هـ .ق در زمان سلطنت ابوسعيد بهادرخان و به دستور او ساخته شد.

مسجد جامع مرند ساختماني است با نقشه مستطيلي شكل، محوطه داخلي مسجد با شش گنبد كوتاه آجري پوشيده شده كه قسمت اصلي بنا از وسط به دو پاية آجري عريض و چهارگوش متصل است و از جوانب به 10 پاية آجري ديوار خارجي تكيه كرده است، اين مسجد نه صحن دارد و نه سردر، چون در اصل كليسا بوده و در زمان مغول به مسجد تبديل شده است. اين مسجد داراي اتاق گنبد مربع شكل با سردر است كه در سه قسمت و در زمان سلجوقيان ساخته شده است و بعداً يك سري دهنه‌هاي طاق دار در سمت شمال و مشرق و مغرب اتاق گنبد اضافه كرده‌اند و در زمانهاي اخير ديوارهاي ساختمان به سمت مشرق گسترش داده شده و يك نمازخانه مستطيلي به آن اضافه گرديده است. در گوشة غربي مسجد، پاية 8 گوشة مناره است كه همزمان با طاق گنبد ساخته شده است.محراب مسجد گچبري شده و در قسمت وسط طاق جنوبي قرار دارد و داراي كتيبه هايي است از آيات قرآني كه دور تا دور حاشيه به خط كوفي گچ بري شده است و كتيبة تاريخي آن در هلال بزرگي بالاي قسمت اصلي محراب قرار دارد.

مسجد بازار مرند

مسجد مادر نوح يا مسجد بازار مرند، بناي اين مسجد در دوران صفوي ساخته شده است كه در ابتدا بقعه گنبد بوده‌است و در سال 1268 هـ ق پس از تجهيزات اساسي تبديل به مسجد گرديده است. سنگ نوشته‌هاي مرمريني به زبان عربي دارد كه ترجمه آن چنين است« اين مسجد شريف چنانچه بين مردم معروف شده قبر مادر نوح پيغمبر است». عبدالرحيم كيا مي‌نويسد:«مطابق نوشته‌هاي تورات، مادر نوح در آنجاست» اين مسجد در قرن دوم و سوم هجري ساخته شده است و در طول كشاكش هاي مذهبي و قومي تغيير شكل داده است و به صورت كليسا درآمده و دوباره به صورت مسجد ظاهر شده است عده‌اي نيز معتقدند كه از اول كليسا بوده و محمد پسر بعيث آن را به مسجد تبديل كرده‌است.

بناي كلي كاروانسرا مستطيل شكل و با 10 بارو و سردر عظيم است. به علت سبك خاص معماري، از بناهاي نادر تمدن اسلامي به شمار مي‌رود.

در نماي خارجي بنا، سر در به سمت مشرق است و در جنوب سر‌در قسمتي از ديوار خارجي به ارتفاع در حدود 4 متر باقي مانده است ديوارها آجر معمولي دارند به جز حاشية بالاي آن كه در حدود 80 سانتي متر است و با طرح مربع مورب پي در پي از آجر معمولي و تراش ساخته شده است. در سمت غربي سردر لچكي‌هايي داراي طرح گل طوماري است بالاي لچكي ها كتيبه هاي افقي قرار دارد كه كاشي كاري كامل دارند، صفحه خارجي سردر از يك نيم ستون زاويه‌اي شروع مي‌شود كه حروف كوفي آن سفال بدون لعاب است سنگهاي تراش به داخل طاق و قالب گيري لبة آنها و برآمدگي روي سنگ سرطاق نشانة نفوذ معماري سوريه و آسياي صغير به ايران در اين دوره است.

كاروانسراي الاکی (هلاکو)

كاروانسراي مرند در سر راه مرند به جلفا در 23 كيلومتري مرند در دشتي به نام« الاكي» واقع شده كه به جهت نزديكي به اين دشت نام آن به هلاكو معروف شده است.

تاريخ بناي اين كاروانسرا (به سال 731 هجري قمري و عهد ابوسعيد بهادرخان) نسبت داده شده است فعلاً جز تلي خاك آثاري از آن باقي نمانده است اين كاروانسرا يكي از باشكوهترين بناهاي زمان خود بوده و شايد هم قلعه يا مقر حكومتي شخص با نفوذي بوده است. گروهي به جهت نزديكي نام محل به نام هلاكوه ايلخان مغول ساختمان اين بنا را به هلاكو نسبت مي دهند چرا كه الاكي گاهاً هلاكو خوانده مي شود. تا چندين سال پيش سردر كاروانسرا كه طاق روي آن خراب شده بود نمايان بود كه ارتفاع آن به 9 متر مي رسيد. صفحة خارجي آن از نيم ستون زاويه كتيبه اي به عرض 25 سانتي متر شروع مي شده كه به حروف كوفي از سفال بدون لعاب در زمينة كاشي آبي روشن نوشته شده بود.

کاروانسرای پیام (ایلخانی یام)

در 13 کیلومتری جنوب شرقی مرند در سر راه جاده بین المللی مرند، تبریز واقع شده است که در زبان مردم به کاروانسرای عباسی معروف است. این کاروانسرا به دست شاه عباس صفوی تعمیر شده و وصف آن در خاطر اکثر جهانگردان مثل کارری و مادام دیولافوآ و ویلیامز جکسن و ... است. یام کلمه ای است مغولی که به چاپارخانه اطلاق می شده است. کاربری اصلی این بنا چاپارخانه و محل استراحت عوامل سیستم ارتباطی کشور بود. محوطه چهار دیواری اعیان کاروانسرا 2400 مترمربع می باشد که بیشتر قسمت ها در دو طبقه و چهار برج مدور به صورت یک مربع کامل ساخته شده است.

تپة مرند – قلعه یالدور

به قلعة مرند شهرت يافته و 6000 سال قدمت دارد و آثاري از هزارة چهارم قبل از ميلاد تا روزگار اسلامي در آن كشف گرديده و تحت شمارة 786 به ثبت تاريخي رسيده است.

ويليامز جكسن اين قلعه را به جا ماندة يكي از آتشكده‌هاي دورة ساساني پنداشته و مي‌نويسد: «هنگامي كه در مرند سياحت مي‌كردم نميدانستم كه در آنجا آثاري از تپه خاكستري باقي است، از آن تپه‌هايي كه از حيث قدمت متعلق به دوران آتش پرستي زرتشتيان است و مانند تپه هاي اروميه در اصل براثر تراكم خاكسترهاي آتشكده‌اي به وجود ‌آمده است. اگر اين مطلب را آن زمان مي‌دانستم تپة خاكستري مرند را به دقت مي‌نگريستم».

تپة باروج

تپة باروج قديميترين تپة آذربايجان محسوب مي‌گردد و آثار بسيار زيبايي از دوران نئو ليتيك تا اسلامي در آن فراوان ديده مي‌شود و تحت شماره 785 به ثبت تاريخي رسيده است تپة باستاني باروج در10كيلومتري شمال غربي مرند در ساحل رودخانه زيلبير واقع شده است كه تپه‌اي متعلق به قبل از اسلام مي باشد.

قلعه سن سارود

در 6 كيلومتري كاروانسراي آيرانديبي در 26 كيلومتري شمال مرند، بر روي پشتة سنگي مرتفعي كه بين دو بازوي رودخانه‌اي، بقایای قلعه‌ای قرون وسطایی به نام سن سارود وجود دارد. احتمالاً این قلعه در قرن‌های 13 و 14 میلادی بنا شده است. در قسمت شرقی آن تخته‌ سنگ‌های بزرگی قرار دارد كه قدمت آن را به دوران قبل از میلاد می‌رساند. امتداد حصار دفاعی قلعه هنوز در سطح زمین نمایان است. به علاوه قسمت‌هایی از دیوار نیز تا ارتفاع زیاد پابرجاست و آثار برج‌های نیم‌استوانه‌ای پیش آمده در آن‌ها دیده می‌شود. در حیاط داخلی قلعه، پی‌هایی از چند اطاق كه در جوار هم و عمود بر یكدیگر بوده‌اند نمایان است. تمام دیواره‌های قلعه سن سارود از سنگ لاشه و ملاط گل و آهك ساخته شده است. در جنوب قلعه، قبرستان قدیمی مسلمانان و بقایایی از پی‌های ساختمانی وجود دارد كه به پیر حسن معروف است. ظاهراً این مكان گوشه عزلت زاهد مسلمانی بود كه در مجاورت امام‌زاده حسن مدفون است. به طور یقین مشخص نیست كه قلعه سن سارود مأمن طایفه‌ای اسلامی بوده است و یا مسكن یكی از اشراف ارمنی این قلعه تقریبا در مرز شرقی ارمنستان واقع شده است.

بهروز خاماچي مي نويسد:« روستاي هرزند در دهستان هرزندات شرقي از بخش مركزي شهرستان مرند يكي از جالبترين و ديدني ترين قلعه‌هاي تاريخي آذربايجان را در خود جاي داده‌است. در جنوب قلعه قبرستان قديمي اسلامي و بقايايي از پي‌هاي ساختماني قرار دارد كه به پيرحسن معروف است.» آثار و علايم اين قلعه نشان مي‌دهد كه قلعه سن سارود به قرون اوليه اسلامي مربوط مي شود و معماري آن مطابق شيوة معماري دروه اسلامي مي باشد كه از گچ كاري داخل قلعه كه در اثر كنده‌كاري نمايان شده كاملاً مشهور است.

قلعة هلاكو

در27 كيلومتري شمال مرند و در نزديكي كاروانسراي تيموري آيرانديبي و در سمت غربي راه‌آهن جلفا- مرند قلعه‌اي به نام قلعة هلاكو قرار دارد. اين قلعه بر روي كوهي سنگي بنا شده‌است كه امتداد آن در سمت جنوب از سطح جلگه بيرون مي‌آيد.

آثار ساختماني بر آن ديده نميشود و سرانجام در همين امتداد در سمت جنوب به تپه‌اي منتهي مي‌شود. تپه‌اي كه سفالهاي آن بدون استثنا به دوران قبل از تاريخ تعلق دارد. قلعه هلاكو حصاري بس محكم به عرض4*3 متر داشته است.اين حصار به سبك مضرس(لبه اره‌اي)و بدون استفاده از ملاط ساخته شده است و در قسمتهايي از آن پيش آمدگي‌هايي ديده مي‌شود كه هنوز آثاري از دروازه ورودي قلعه باقي مانده است.سبك بنا قلعه را به هزاره اول پيش از ميلاد مي رساند ولي بعضي از جزئيات آن مثل ديوارسازي مضرس،آن را به قرون اسلامي نسبت مي‌دهد.

شاردن نيز از قلعه هلاكو چنين ياد ميكند:«در شهر هلاكودر يك سرزمين پر از تپه و پشته،5 فرسنگ را پيموديم.مسير جاده در همان جهت روزهاي پيش بود يعني در شمال غرب و يك دشت بزرگ در جانب چپ ما مي‌ماند كه ميدان جنگهاي خونين ايرانيان وتركان در قرون اخير بوده است.مردم محل توده عظيمي از سنگهاي انبوه را نشان مي دهند و مي‌گويند كه اينجا همان محلي است كه جنگ مابين سلطان سليم پسر سلطان سليمان كبير و شاه اسماعيل بزرگ به وقوع پيوست راه آن روز ما در هلاكو به پايان رسيد.ايرانيان مدعي هستندكه هلاكو پادشاه معروف تاتار كه فاتح قسمتي از آسيا بوده و در اين محل شهري بنا نهاده است كه در نتيجه جنگهاي تركان و ايرانيان خراب شده و از بين رفته است»

بقعة پيرخموش

آرامگاهي است در كوچة صمصامي شهر مرند. اين آرامگاه در زير زمين و با عمق زيادي (حدود18پله) قرار گرفته‌است كه احتمالاً بيان كننده نگراني پيروان اين پير از ويراني آرامگاه و غارت اموال و اشياء و نذورات در حوادث جنگ ها و ناامني‌ها مي‌باشد.

امام زاده احمد

بقعه متبرکه امامزاده احمد در شهر مرند و در امتداد خيابان سردار ملى واقع شده است بناى بقعه در دامنه مرتفع احداث گرديده که مشرف به شهر مرند است.ورودى ساختمان امامزاده از قسمت شرقى مي باشدکه با پله هايى به کفشکن منتهى مي شود سمت چپ کفشکن ورودى حرم مطهر امامزاده احمد است.در مورد نسب امامزاده سيد احمد(ع) علامه نسابه ابوالحسن العمرى از شخصيتهاى قرن پنجم هجرى قمرى مينويسد: ( سيد جليل القدر و عظيم الشان احمد بن ابراهيم المرتضى ابن امام موسى کاظم (ع) در مرند سکنى گزيده است. به احتمال قوى سيد ابراهيم پسر برادر حضرت امام رضا (ع) جزو همراهان سپاه شاهچراغ بوده که پس از تفرق سپاه مذکور سيد احمد به مرند رفته و در اين شهر زندگى نموده و صاحب فرزندانى نيز شده است تا اينکه در اخر نيمه نخست قرن سوم حدود سالهاى 250-245 ه-ق در شهر مرند وفات يافت و در اين مکان به خاک سپرده شده است.

گورستان باغ مزار

در آن سنگ قبرهاي حجاري شده و مرمرين متعددي وجود دارد و با انواع خطوط و طرح هاي زيبا و ميل‌هاي خوش تراش سرقبر كه غالباً به قرون هشتم تا دهم هجري تعلق دارد ساخته شده‌است.

گورستان زنوزاق

در بخش زنوزاق يكي از روستاهاي شهر زنوز از توابع شهرستان مرند، گورستان تاريخي زنوزاق قرار گرفته است كه قبرهاي اين گورستان از سنگ نبشه‌هاي عمودي بسيار بلندي كه غالباً به قرون هشتم تا دهم هجري تعلق دارد ساخته شده است.

پل طلایی (قزل کرپی)

قزل کرپی در جنوب شرق زنوز بر روی زنوز چای ساخته شده‌است.در مورد علت نام گذاری ان به قزل کرپی نظرات مختلفی وجود دارد اما ۳نظریه بیشتر مطرح است:

   ۱) اول اینکه قزل کرپی ارزش و اهمیت زیادی برای زنوزیها داشت به همین دلیل به قزل کرپی معروف شد.بعبارت دیگر پدرانمان ارزشی معادل طلا برای این پل قائل شدند با توجه به اینکه قزل کرپی تنها راه ارتباطی دو طرف زنوزچای بود.

   ۲) دومین دلیل رنگ قزل کرپی است که رنگ آن بخصوص مواقعی که خورشید مستقیماً به آن می تابد بی شباهت به رنگ طلا نیست.

   ۳) سومین دلیل جنس آن است در بعضی موارد در زبان ترکی برای بناها و با مکان هایی که از خاک رس ساخته شده باشد از پیشوند (قزل) برای نام گذاری آن استفاده می شود. مثل (قزل دییرمان). یا مثال آشناتر (قزل دره:دره‌ای معروف در شرق زنوز)

سد خفير مرند

در 5 كيلومتري شمال شرقي كاروانسراي آيرانديبي، سدي قديمي معروف به بند خفير وجود دارد كه از دورة صفوي يا پيش از آن ساخته شده است كه احتمالاً براي آبرساني كاروانسرا به كار مي‌رفته است. ديوار سد تا ارتفاع 7 متري باقي است ولي زير آن به صورت طاقي شكسته است. قطر ديوار سد20/4 متر است و در امتداد مستقيم (نه منحني) ازسنگ لاشه با ملاط مناسب بنا شده است. در وسط ديوار سد و در قسمت بالاي آن در جهت آبگير پشت سد ضخامت ديوار به شكل منحني اضافه شده‌است تا بهتر تحمل فشار آب را داشته باشد. قطر ديوار سد در ميان آن كم شده و به80/2 متر كاهش يافته، ولي در عوض ستونهايي با مقطع مثلث شكل در فواصل كوتاه در كنار هم ساخته شده‌اند و پشت سد را محكم نگاه داشته‌اند.

روستای زنوزق

زنوزق در کنار شهر زنوز در 30 کیلومتری شمال غرب مرند واقع است؛ خیابان اصلى «زنوز» به سمت شرق که طى شود دورنماى یکى از زیباترین روستاهاى ایران با حفظ تمام سنت‌ها و آیین‌هاى خود متجلى مى‌شود.شكل روستا بصورت كوهپايه اي بوده و خانه ها بصورت پلكاني در كنار هم قرار گرفته اند و بافت روستا يك بافت كاملا" متراكمي مي باشد كه اين فرم روستا را مي توان دليلي بر امنيت و دوري از خطرات منطقه در شكل گيري روستا نام برد.

 آبشار عیش آباد

آبشار عیش‌آباد در پیرامون روستای عیش‌آباد از توابع دهستان میشاب شمالی بخش مرکزی در فاصله 19کیلومتری شهرستان مرند قرار گرفته‌است. ارتفاع اين آبشار حدود 15 متر است و در قسمت کوهستاني ميشو غربي در جوار روستاي عيش آباد شبستر واقع شده است. بخشي از جاده منتهي به آن اتومبيل رو و بقيه راه کوهستاني است. حدود 300 متر مربع وسعت دارد و در جوار کوه و دره منظره بديعي از زيبايي طبيعت را به نمايش گذاشته است.