درباره نام سعدی و القابش، تاریخ تولد و وفاتش، سفرهای او و تاریخ نگارش بوستان و گلستانش، نظرات مختلفی بیان شده است. در اینجا بهتر این است که از نقل اقوال بگذریم و آنچه صحیحتر به نظر می رسد همان را بنگاریم.
بعضی به نقل از کتاب ((تلخیص مجمع الاداب )) از ابن الفوطی، معاصر سعدی وی را چنین یاد کرده اند:
مصلح الدین ابو محمد، عبدالله بن مشرف بن مصلح بن مشرف، معروف به سعدی شیرازی.
و در لغتنامه دهخدا، چنین آمده:
مشرف الدین، مصلح بن عبدالله سعدی شیرازی
سعدی در حدود سال 606 هجری در شیراز متولد شد و به سال 690 (27 ذیحجه ) در سن 84 سالگی در شیراز در گذشت. آرامگاه او در شیراز معروف است.
تاریخ تولد او از مقدمه گلستان استفاده می شود، زیرا در آغاز مقدمه گلستان می گوید:
هر دم از عمر می رود نفسی
چون نگه می کنم نمانده بسی
ای که پنجاه رفت و در خوابی
مگر این چند روزه در یابی
خلل آنکس که رفت و کار نساخت
کوس رحلت زدند و بار نساخت
و در پایان مقدمه می گوید:
درین مدت که ما را وقت خوش بود
ز هجرت ششصد و پنجاه و شش بود
مراد ما نصیحت بود و گفتیم
حوالت با خدا کردیم و رفتیم
با مقایسه این دو قطعه شعر، چنین به دست می آید که او گلستان را در سال 656 هجری در آن وقت که پنجاه سال داشته، نوشته است. بنابراین ولادت او در سال 606 هجری بوده است.
خاندان سعدی از علمای دین بودند. پدرش در سلک علما و مورد احترام مردم بوده است. سعدی در بوستان به همین مطلب اشاره کرده، می گوید:
همه قبیله من عالمان دین بودند
مرا معلم عشق تو شاعری آموخت
از قضا روزگار، سعدی در آن هنگام که دوران کودکی را می گذراند، پدرش از دنیا رفت، چنانکه خود گوید:
مرا باشد از درد طفلان خبر
که در طفلی از سر برفتم پدر
نیز از گفتار سعدی فهمیده می شود که او در خانواده ای کاملا مذهبی و زیر سایه پدری عابد و پرهیزکار، و علاقمند به دانش، رشد و نمو کرده است، که خود می گوید:
یاد دارم که در ایام طفولیت متعبد بودم و شبخیز و مولع زهد و پرهیز. شبی در خدمت پدر (رحمة الله ) نشسته بودم و همه شب دیده بر هم نبسته و مصحف عزیز در کنار گرفته و طایفه ای گرد ما خفته، پدر را گفتم از اینان یکی سر بر نمی دارد که دو گانه ای بگزارد، جان پدر تو نیز اگر بخفتی، به که در پوستین خلق افتی.
نیز می گوید:
ز عهد پدر یاد دارم همی
که باران رحمت بر او هر دمی
که در خردیم لوح و دفتر خرید
ز بهرم یکی خاتم زر خرید
تحصیلات سعدی
سعدی پس از مرگ پدر، ظاهرا در کنار تربیت جد مادریش مسعود بن مصلح پدر قطب الدین شیرازی (13)قرار گرفت و مقدمات علوم ادبی و شرعی را در شیراز آموخت و سپس برای اتمام تحصیلات به بغداد رفت و همین سفر، مقدمه سفرهای طولانی دیگر شد.
گویا سفر او به بغداد در حدود سالهای 620 و 621 هجری اتفاق افتاد. او در بغداد در مدرسه نظامیه به ادامه تحصیل پرداخت که خود می گوید:
مرا در نظامیه ادرار بود
شب و روز تلقین و تکرار بود
و در آنجا با دانشمندان و بزرگان آن عصر، ملاقات کرد و بهره ها جست. از جمله با علامه شهاب الدین سهروردی (وفات یافته سال 632). در این مورد ((جامی )) می گوید:
سعدی از مشایخ کبار، بسیاری را دریافته و به صحبت شیخ شهاب الدین سهروردی رسیده و با وی در یک کشتی، سفر دریا کرده است.
چنانکه سعدی در بوستان به این مطلب اشاره کرده، می گوید:
مرا شیخ دانای مرشد، شهاب
دو اندرز فرمود بر روی آب
یکی آنکه در جمع بدبین مباش
دگر آنکه در نفس خودبین مباش
سفرهای طولانی سعدی
سعدی پس از تحصیلات خود در دانشگاه نظامیه بغداد، به سفرهای طول و دراز دست زد. او در آن عصر و با وسایل آن زمان به شهرهای روم، حجاز، شام، هند، کاشغر، سومنات، مصر و...سفر کرد. سفرش از شیراز، در سال 620 یا 621 شروع شد و تا سال 655 هجری ادامه یافت، و در همین سال به شیراز باز گشت و تاءلیفات خود را در این زمان در شیراز نوشت. او پس از 30 یا 35 سال مسافرت و جهانگردی با کوله باری از تجربیات گوناگون ملتهای مختلف، و دستی پر از معلومات بشری به وطن باز گشت.
او در مورد سفرهای طولانی خود می گوید:
در اقصای عالم بگشتم بسی
بسر بردم ایام با هر کسی
تمتع ز هر گوشه ای یافتم
ز هر خرمنی خوشه ای یافتم
شاعر معروف، جامی می گوید:
سعدی، اقالیم را گشته و بارها به سفر حج پیاده رفته.
و بنا به نقل دولتشاه:
سعدی چهارده نوبت به حج رفته و برای جهاد به سوی روم و هند رهسپار شده است.
او از مسافرت و جهانگردی خسته نمی شد. کتاب بوستان و گلستان او نتیجه تجربه هایی است که در محفلها و شهرها و کشورهای گوناگون به دست آورده است.
گویند: یکی از آشنایان سعدی به او گفت: ((این همه تجربه ها را از کجا به دست آورده ای؟ ))
سعدی در پاسخ گفت: ((از سفرهای دور و دراز.))
او پرسید: ((چگونه این همه خستگی سفر را تحمل کردی؟ ))
سعدی در پاسخ گفت:
تهی پای رفتن به از کفش تنگ
بلای سفر به که در خانه جنگ
حاضران دانستند که همسر سعدی، خوش اخلاق نیست. یکی از حاضران گفت: ((با این حال همسر شیخ سعدی، برای ما مرد حکیم و عاقلی پرورش داد.
علت شهرت او به سعدی
واژه سعدی، لقب شعری (تخلص ) اوست. از این رو به این لقب شهرت یافته است. درباره اینکه او این واژه را از کجا اقتباس کرده، دو قول است:
1.از نام ((سعدبن زنگی بن مودود سلغری )) از اتابکان (که در سال 599 تا 623 در شیراز حکومت می کرد و در آن سامان، امنیت به وجود آورد.)
- از نام نوه او ((سعدبن ابی بکر بن سعدبن زنگی )).
بیشتر محققان، قول دوم را برگزیده اند، زیرا تاریخ نگارش گلستان و بوستان، با تاریخ حکومت سعدبن ابی بکر، هماهنگ است.
دکتر خطیت در مقدمه شرح گلستان خود می نویسد: ((سعدی بوستان را به نام ابوبکر سعدبن زنگی نوشت، و گلستان را به نام ((سعدبن ابی بکر)) فراهم نمود.))
منبع: کتاب حکایتهای گلستان سعدی، محمد محمدی اشتهاردی